Αντρέ Μπρετόν: Με τα μάτια της φαντασίας

Μια μέρα ανέφελη στεκόμαστε εκεί
Και βλέπαμε πιο πέρα απ’ ό,τι
Ένα συνηθισμένο μάτι μπορεί να δει
ΣΑΝ ΡΑ

Τους πρώτους μήνες του 1966 η γυναίκα μου Πηνελόπη κι εγώ επισκεφτήκαμε τον Αντρέ Μπρετόν στις συναντήσεις της ομάδας των σουρεαλιστών στο καφέ Promenade de Venus, στη φημισμένη περιοχή της αγοράς των Les Halles, στο Παρίσι. Είχαμε έρθει από το Σικάγο ειδικά για να τον συναντήσουμε και να δημιουργήσουμε αδελφικές επαφές με την ομάδα του Παρισιού, ελπίζοντας ν’ αρχίσουμε έτσι τη δραστηριότητά μας, σαν σουρεαλιστές, όταν θα επιστρέφαμε στις Ε.Π.Α.

Για κάμποσα χρόνια μερικοί από μας στο Σικάγο θεωρούσαμε ότι είμαστε ουσιαστικά σύμφωνοι με τους στόχους και τις αρχές του σουρεαλισμού. Διαβάζαμε κάθε σουρεαλιστικό έργο που ήταν προσιτό στ’ αγγλικά, πειραματιζόμασταν στην αυτόματη γραφή, καλλιεργούσαμε διάφορους τρόπους «απομόνωσης του συναισθήματος», παίζαμε τα παλιά σουρεαλιστικά παιχνίδια κι επινοούσαμε καινούρια δικά μας· περιπλανιόμασταν ακούραστα στους δρόμους έχοντας την έντονη αίσθηση ότι «περιμέναμε κάτι το αναπάντεχο» και τρεφόμασταν με έργα όπως η Νάντια (σ.σ. Nadza, 1928) του Μπρετόν και το Στο 125 της λεωφόρου Σαιν Ζερμέν του Περέ. Η ψυχή μας φλεγόταν από μια ακόρεστη μανία ενάντια στην ασημαντότητα και την κενότητα μιας ζωής που ήταν ακατάλληλη ακόμα και για σκύλους. Με βαθιά οργή στρεφόμασταν ενάντια σ’ όλα τα είδωλα που προβάλλονταν με κάθε επισημότητα απαιτώντας το θαυμασμό μας. Με όχι λιγότερο έντονη έξαρση ανακαλύπταμε τα γεμάτα δύναμη έργα του Λοτρεαμόν, του Φουριέ, του Μαρξ, του Φρόυντ και του Αντρέ Μπρετόν.

Ο σουρεαλισμός για μας, τότε, όπως και τώρα, ήταν ένας διαρκώς ανανεούμενος τρόπος να προσεγγίσουμε, διεγείροντάς τις, τις εξαιρετικά σαγηνευτικές «παρεμβάσεις» που προέρχονταν από την ακτινοβόλο ζώνη του Θαυμαστού. Ένας τρόπος εγχειρήματος, πέρα από κάθε παρεμποδιστική και αλλοτριωτική διαμεσολάβηση, που φιλοδοξούσε να φτάσει ως τα έσχατα όρια της σκέψης και της δράσης. Ένας τρόπος υπερνίκησης της εξώφθαλμης μιζέριας της ανθρώπινης κατάστασης, με την προετοιμασία και την εδραίωση της δικτατορίας της φαντασίας.

Είχα γράψει στον Αντρέ Μπρετόν, τον Δεκέμβριο του 1962, και αργότερα άρχισα ν’ αλληλογραφώ με άλλους σουρεαλιστές, στη Γαλλία και αλλού. Μαθαίνοντας ότι ένας από τη γαλλική ομάδα, ο Κλοντ Ταρνό, βρισκόταν εκείνο τον καιρό στη Νέα Υόρκη, του έγραψα αμέσως, και μετά από λίγες μέρες έλαβα την πρόσκλησή του να τον επισκεφτώ στη Νέα Υόρκη, όσο το δυνατό πιο σύντομα. Σε λιγότερο από ένα μήνα —ήταν τότε άνοιξη του 1963— πήγαινα με οτοστόπ στη Νέα Υόρκη, όπου και απόλαυσα μια βδομάδα, περιεκτική σε συζητήσεις, με το συγγραφέα του Λευκοφορεμένου χαρτοπαίκτη, που με σύστησε επίσης στο φίλο του Ε. Φ. Γκράνελ. Η αφήγηση του Ταρνό γι’ αυτή μας τη συνάντηση έχει δημοσιευτεί στο πέμπτο τεύχος του περιοδικού Το ρήγμα (σ.σ. La Brèche), τον Οκτώβριο του 1963.

Αν και η ομάδα του Σικάγου, από τυπική άποψη, υπήρξε μόνο από το 1966, με την έκδοση του πρώτου φυλλαδίου της, με τον τίτλο Η πρόγνωση είναι καυτή, ήδη από το 1963 αρκετοί από μας είχαν καταστρώσει σχέδια για ένα σουρεαλιστικό περιοδικό στα αγγλικά. Θεωρώντας τους σκοπούς του σουρεαλισμού σαν δικούς μας σκοπούς, ήμασταν αποφασισμένοι να δράσουμε, να χρησιμοποιήσουμε κάθε μέσο που βρισκόταν στη διάθεσή μας, εξασκούμενοι στην ποιητική πράξη σύμφωνα με τη σουρεαλιστική της έννοια καί υπηρετώντας την επανάσταση. Μ’ αυτό το πνεύμα του μεγάλου ενθουσιασμού επισκεφτήκαμε, η Πηνελόπη κι εγώ, το καφέ στις Les Halles και το διαμέρισμα του Μπρετόν στον αρ. 42 της οδού Φοντέν.

Ο Μπρετόν ήταν σοβαρά άρρωστος, σ’ όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου, και μόνο κάπου κάπου παρακολουθούσε τις καθημερινές συγκεντρώσεις στο καφέ. Το Promenade de Venus είχε καθρέφτες από τοίχο σε τοίχο, κι έτσι ο Μπρετόν, αν και με γυρισμένη την πλάτη του σ’ εμάς, μπορούσε να μας δει καθώς μπαίναμε. Όπως χαιρετηθήκαμε παρατήρησε το κουμπί που ήταν πάνω στο φόρεμα της Πηνελόπης — είχε χαραγμένη πάνω του τη φράση: «Είμαι εχθρός του κράτους», κάτι που του άρεσε πολύ. Ανυπομονούσε να μάθει τις εντυπώσεις μας για τη Διεθνή Σουρεαλιστική Έκθεση, που γινόταν τότε. Μια και μιλούσε ελάχιστα αγγλικά, και η δική μας γνώση των γαλλικών ήταν την εποχή εκείνη πενιχρή, η συζήτηση έγινε με μικρές προτάσεις, με τη βοήθεια μερικών σουρεαλιστών φίλων που μετέφραζαν.

Ο Αντρέ Μπρετόν στο καφέ Promenade de Venus το 1962 (φωτογραφία του Henri Cartier-Bresson)

Από την πρώτη αυτή συνάντηση με τον Αντρέ Μπρετόν, σύντομη καθώς ήταν, διατηρώ μια εικόνα αδρή και ανεξίτηλη, όπως από γεγονότα στη ζωή μας που τυχαίνει να είναι σημαντικότερα κι από την ίδια τη ζωή, πέρα από κάθε προσδοκία, ανέλπιστα και συγκλονιστικά. Θα βλέπω πάντα τον Αντρέ Μπρετόν με τα μάτια της φαντασίας μου, να στέκεται στο προϊστορικό δάσος, μπροστά σ’ ένα φόντο με άγρια ζώα κι έναν αστραποβόλο καταρράκτη. Είναι πάντα μεσάνυχτα, το φεγγάρι είναι πάντα γεμάτο και λύκοι, από κοντά και μακριά, στέκονται και παρακολουθούν κάτω από μια τρικοκκιά (σ.σ. θάμνος ή μικρό συνήθως δέντρο, γνωστό και ως κράταιγος), όπου στην κορυφή της μια αρκτική κουκουβάγια κοιτάζει πέρα τους φλεγόμενους ίσκιους, προτού πετάξει μέσα από το μαύρο καθρέφτη της μυστικής αυγής.

Πάνω σ’ αυτό, όπως και σε προηγούμενες περιπτώσεις που τον είχα δει, ήμουν καταγοητευμένος με τη μεγαλοπρεπή εμφάνισή του. Μα αυτό με κανένα τρόπο δεν μειώνει την καταπληκτική του απλότητα, που από καιρό πριν η Νάντια την είχε διακρίνει (κι αυτό το θεωρούσε σαν ένα από τα καλύτερα κοπλιμέντα στη ζωή του).

Ο Αντρέ Μπρετόν και η Ελίζα Μπρετόν

Ο Ζεράρ Λεγκράν, συγκρίνοντας το παρουσιαστικό του Μπρετόν μ’ εκείνο των Κόλμαν Χόουκινς και Τζον Κολτρέιν (οι τενόροι σαξοφωνίστες της τζαζ), σημείωσε ακριβώς αυτόν το σπάνιο συνδυασμό γαλήνης, μεγαλοπρέπειας, ανωτερότητας και απλότητας, που μου φαίνεται ότι χαρακτηρίζει μόνο τις αληθινά μεγάλες, τις ανώτερες μεγαλοφυΐες της δημιουργικής γνώσης και της εξέγερσης.

Η Ελίζα Μπρετόν (σ.σ. 1906-2000, καλλιτέχνιδα και συγγραφέας, τρίτη σύζυγος του Μπρετόν) παρακολουθούσε τις συγκεντρώσεις των σουρεαλιστών πιο συχνά από τον Αντρέ. Η σπάνια ζεστασιά της και η δημιουργική της ζωντάνια την έκαναν αγαπητή σε μας από την πρώτη μας συνάντηση. Και οι γνώσεις της στα αγγλικά διευκόλυναν την ανάπτυξη αυτής της φιλίας. Παρά τις πολλές πιέσεις και το γεμάτο πρόγραμμα, πάντα έβρισκε χρόνο για να μιλήσει μαζί μας μετά από τις συναντήσεις. Ενδιαφερόταν ειλικρινά για την υγεία του Αντρέ και φρόντιζε ώστε να είναι ελάχιστος ο αριθμός των επισκεπτών του. Μια μέρα, καθώς μιλούσε με την Πηνελόπη στο τηλέφωνο, εξηγώντας της ότι ο Αντρέ δεν ήταν ακόμα αρκετά καλά για να δέχεται επισκέψεις, ξαφνικά σταμάτησε για μια στιγμή και είπε στην Πηνελόπη να περιμένει λίγο. Μετά της είπε ότι ο Αντρέ μόλις της είχε πει πως ήθελε πολύ να μας δει: «Μπορείτε να είσαστε εδώ αύριο το πρωί;»

Το επόμενο πρωί, όταν φτάσαμε, μάθαμε ότι η κατάσταση του Αντρέ, αλίμονο, είχε πάει προς το χειρότερο στη διάρκεια της νύχτας και ότι έπρεπε να μείνει στο κρεβάτι. Όμως η Ελίζα μάς οδήγησε στο περίφημο στούντιο του Μπρετόν — γεμάτο βιβλία, πίνακες, μάσκες, ταριχευμένα πουλιά, σουρεαλιστικά αντικείμενα, ασυνήθιστες πέτρες, ξύλα ξεβρασμένα από τη θάλασσα, κοχύλια, μια ατέλειωτη παράταξη από θαυμαστά πράγματα μαζεμένα από ναυάγια και λουσμένα στην αύρα του Αρκάν 17 (σ.σ. Arcane 17, 1945). Προσκαλώντας μας να ρίξουμε μια ματιά τριγύρω ενδιαφέρθηκε να μάθει για τη θέση του σουρεαλισμού στις Ε.Π.Α.

Το τελευταίο τεύχος του Ρήγματος είχε κυκλοφορήσει το 1965. Κατά τη διάρκεια της παραμονής μας στο Παρίσι ένα θέμα που επαναλαμβανόταν διαρκώς στις συζητήσεις των σουρεαλιστών ήταν και η προετοιμασία ενός καινούριου περιοδικού. Ο Μπρετόν ήταν κάπως δυσαρεστημένος με Το ρήγμα, που το έβρισκε υπερβολικά ανθολογικό και λίγο ακαδημαϊκό. Αν και από καιρό είχε αναθέσει τη διεύθυνση των εντύπων της ομάδας σε νεότερους συντρόφους, συνιστούσε αυτό που θα έβγαινε να δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη σουρεαλιστική περιπέτεια.

Είχε ζητηθεί από την Πηνελόπη και μένα, σε μια από τις συναντήσεις, να προτείνουμε έναν τίτλο για το νέο περιοδικό. Αυθόρμητα και οι δυο μας προτείναμε το Μέγας Μυρμηγκοφάγος. Είχαμε πάει στο ζωολογικό κήπο του Jardin des Plantes, νωρίτερα, τη μέρα εκείνη, και είχαμε αναλογιστεί και οι δυο τις μυθολογικές σημασίες αυτού του υπέροχου ζώου, που θα μπορούσε να παρουσιαστεί σαν το τοτεμικό σύμβολο του Μπρετόν. Το πρώτο τεύχος του περιοδικού εμφανίστηκε τον Απρίλιο του 1967 και είχε τον τίτλο Το αρχιμπράτσο (σ.σ. L’archibras), λέξη που προερχόταν από τον Φουριέ. Περιείχε όμως μια φωτογραφία, διαλεγμένη από τον ίδιο τον Μπρετόν για να συμπεριληφθεί σ’ αυτό το τεύχος, ενός αντικειμένου που είχε φτιάξει ενώνοντας δυο κομμάτια χοντροκομμένου ξύλου, που είχε βρει η Ελίζα στη Σαιντ-Σιρκ-Λαποπί. Στη φωτογραφία αυτή ο Μπρετόν είχε δώσει τον τίτλο Ο μέγας μυρμηγκοφάγος.

Λίγες ώρες μετά τό θάνατό του, μ’ όλα τ’ άλλα, όπως έμαθα μετά από καιρό, οι εφημερίδες έγραψαν ότι ένας μυρμηγκοφάγος χρειάστηκε να διωχτεί από ένα αεροδρόμιο του Παρισιού.

*Κείμενο του αμερικανού σουρεαλιστή συγγραφέα και ακτιβιστή Φράνκλιν Ρόουζμοντ (Franklin Rosemont, 1943-2009), που έφερε τον τίτλο «Συνάντηση με τον Αντρέ Μπρετόν» και είχε δημοσιευτεί στη μηνιαία επιθεώρηση τέχνης, κριτικής και κοινωνικού προβληματισμού «Γράμματα και Τέχνες» τον Απρίλιο του 1982 (αρ. φύλλου 4), μεταφρασμένο από τη Γιάννα Χλαμπέα.

Ο Φράνκλιν Ρόουζμοντ

Ο Αντρέ Μπρετόν (André Breton) —πεζογράφος, ποιητής, κριτικός, εκδότης και πολιτικός ακτιβιστής— υπήρξε ένας εκ των θεμελιωτών και μείζων θεωρητικός του κινήματος του σουρεαλισμού (υπερρεαλισμού).

Ο Μπρετόν γεννήθηκε στην κωμόπολη Tinchebray της Νορμανδίας στις 19 Φεβρουαρίου (στις σχετικές πηγές απαντά και η 18η Φεβρουαρίου) 1896 και απεβίωσε στο Παρίσι στις 28 Σεπτεμβρίου 1966.

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Αντρέ Μπρετόν στο Παρίσι το 1939 (φωτογραφία της Gisèle Freund).