Παντελής Πρεβελάκης: Το ποίημα πλάθει τον ποιητή όσο τουλάχιστο ο ποιητής το ποίημα

Στις 15 Φεβρουαρίου 1983 ο ρεθυμνιώτης λογοτέχνης και ακαδημαϊκός Παντελής Πρεβελάκης εκφώνησε ομιλία στην Ακαδημία Αθηνών, παρουσία του τότε πρωθυπουργού, Ανδρέα Παπανδρέου, για την Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη, με την ευκαιρία της εκατοστής επετείου από τη γέννηση του σπουδαίου αυτού πνευματικού ανθρώπου.

Η ομιλία του Πρεβελάκη, ο οποίος υπήρξε επί μακρόν φίλος του Καζαντζάκη, έφερε τον τίτλο «Η Οδύσσεια του Καζαντζάκη». Κατά τον Πρεβελάκη, ο Καζαντζάκης εικονογράφησε με τις περιπέτειες του Οδυσσέα τη δική του πνευματική οδύσσεια, δηλαδή την περιπλάνησή του στον κόσμο των ιδεών και τις εμπειρίες του από το βίο και τα έργα του, χωρίς να παραγνωρίζονται και οι υποσυνείδητες διεργασίες.

Από την εκτενή και μεστή νοημάτων ομιλία του Πρεβελάκη, που είχε γεννηθεί στις 3 Μαρτίου 1909, επιλέξαμε το ακόλουθο απόσπασμα ως δηλωτικό της βαθιάς πνευματικής καλλιέργειάς του:

Η σιωπή του Θεού

Η παραλληλία του ποιητή με το πλάσμα του είναι φανερή. Ο Καζαντζάκης, ανακεφαλαιώνοντας την πνευματική του περιπέτεια, γράφει στην «Αναφορά στον Γκρέκο»: «Όλο αγωνίες, εφιάλτες και ρωτήματα η νιότη μου, όλο μισερές απόκρισες η αντρίκεια μου ηλικία· κοίταζα τ’ άστρα, κοίταζα τους ανθρώπους, κοίταζα τις ιδέες, τι χάος! Κι ανάμεσά τους, τι αγωνία να κυνηγάς το Θεό, το γαλάζιο πουλί με τα κόκκινα νύχια! Έπαιρνα ένα δρόμο, έφτανα στην άκρα, άβυσσος· γύριζα τρομαγμένος πίσω, έπαιρνα άλλο δρόμο, στην άκρα του πάλι άβυσσος· ξανάρχιζε η φυγή κ’ η καινούρια πορεία, κι άξαφνα ξεχάσκιζε πάλι μπροστά μου η ίδια άβυσσο. Όλοι οι δρόμοι του νου έφερναν στην άβυσσο· πανικός κ’ ελπίδα, οι δυο πόλοι όπου περιστρέφουνταν μέσα στον αέρα η νιότη μου κ’ η αντρίκεια ζωή μου. Μα τώρα, στα γεράματα, στέκουμαι ομπρός στην άβυσσο ήσυχα, άφοβα, δε φεύγω πια. Όχι εγώ, ο Οδυσσέας που πλάθω· τον δημιουργώ ν’ αναντιάζει με γαλήνη την άβυσσο, και δημιουργώντας τον, μάχουμαι να του μοιάσω. Δημιουργούμαι κ’ εγώ».

Η περικοπή αυτή από την «Αναφορά στον Γκρέκο» επιβάλλεται να σχολιασθεί, ας είναι και με συντομία: α) Η φράση «Όλοι οι δρόμοι του νου έφερναν στην άβυσσο» δείχνει ότι ο Καζαντζάκης, κατά την αναζήτηση του Θεού, δεν πήρε το δρόμο της πίστης ή της αποκάλυψης, αλλά το δρόμο της λογικής. Αυτός ο δρόμος δεν φέρνει στο Θεό. β) Ο Καζαντζάκης φτάνει στην τελική γνώση διαμέσου της ποιητικής δημιουργίας, δηλαδή των «συγκεκριμένων διαισθήσεων», και όχι με τον αφηρημένο στοχασμό: διαδικασία καθαρά υπαρξιακή. Το ποίημα πλάθει τον ποιητή όσο τουλάχιστο ο ποιητής το ποίημα.

Ο Καζαντζάκης ταυτίζεται τελικώς με τον Οδυσσέα του. «Στην αρχή» –συνεχίζει στην «Αναφορά» του– «πήγαινε μπροστά μας το γαλάζιο πουλί με τα κόκκινα νύχια, μα γρήγορα κουράστηκε, το αφήσαμε πίσω, απομείναμε χωρίς τρυγονοσούρτη, μέσα στον άδειο αέρα, λεύτεροι. Κάπου-κάπου γαντζώνουνταν στα σκοινιά του καραβιού μας μεγάλες αθάνατες ψυχές και κελαηδούσαν να μας μαυλίσουν, μα εμείς ξεσπούσαμε στα γέλια, τρόμαζαν κ’ έφευγαν· κάπου ακούγαμε να πετιέται από το βυθό της θάλασσας μια φοβερή κραυγή: «Σταθείτε! Πού πάτε; Φτάνει!» Κ’ εμείς σκύβαμε από την κουπαστή και της φωνάζαμε: «Δε φτάνει, δε φτάνει, σώπα!» Κ’ ένα βράδυ ήρθε και κουλουριάστηκε στην πλώρα, ντυμένος σαν κ’ εμάς με προβιές αλεπούς, με μυτερό γαλάζιο σκούφο με κόκκινη φούντα, με κάτασπρα γένια, με το πρόσωπο, το στήθος, τα μπράτσα, τα μεριά χαρακωμένα με δεμένες πληγές, και μας χαμογελούσε με τρυφεράδα, ο Χάρος· καταλάβαμε, ζυγώναμε πια στην άκρα της πορείας».

Την τρομερή κατακλείδα της «Οδύσσειας», αν θέλουμε να τη μεταφέρουμε στη γλώσσα των ιδεών, θα μπορούσαμε να τη συνοψίσουμε μ’ αυτά τα λόγια: Ο Οδυσσέας του Καζαντζάκη βγαίνει στην αναζήτηση του Θεού όπως ο Οδυσσέας του Ομήρου βγαίνει στην αναζήτηση της πατρίδας. Η νοσταλγία τούς καίγει και τους δυο. Με τη διαφορά πως ο ένας βρίσκει την Ιθάκη, ενώ ο άλλος γίνεται φονιάς των θεών, γυρεύοντας τον αληθινό Θεό. Δε θα τον ανταμώσει τελικώς· και το μόνο υπερβατικό βίωμα που θ’ αξιωθεί θα ’ναι μέσα στην αγκάλη του Θανάτου. Ο θάνατος του νέου Οδυσσέα είναι η μόνη του μεταμόρφωση.