Μπάρτλμπι, ο αρχετυπικός ανυπάκουος

Συμβαίνει συχνά, ιδίως στη λογοτεχνία, να είναι λεπτή η γραμμή ανάμεσα στο πολυσυζητημένο και το ανεξήγητο. Τα όρια ανάμεσα σε αυτά τα δύο θολώνουν ακόμα περισσότερο στην περίπτωση της κλασσικής νουβέλας του Χέρμαν Μέλβιλ, Μπάρτλμπι ο Γραφιάς, καθώς στα 170 χρόνια που έχουν περάσει από τη δημοσίευσή της δεν είναι λίγοι οι στοχαστές που έχουν προτείνει ριζικά διαφορετικές ερμηνείες για τη στάση του αινιγματικού πρωταγωνιστή της – ιδίως στοχαστές του 20ου αιώνα όπως ο Ζακ Ντεριντά ή ο Ζιλ Ντελέζ που μάλλον ήταν καλύτερα προετοιμασμένοι να αναμετρηθούν με τις πολύμορφες αναγνώσεις του κειμένου.

Ελάχιστες ιστορίες έχουν χτιστεί πάνω σε μία τόσο σφιχτή ιδέα όσο αυτό το μικρό, πλην συναρπαστικό έργο του 1853. Ένα δικηγορικό γραφείο στη Γουώλ Στριτ της Νέας Υόρκης προσλαμβάνει τον Μπάρτλμπι, έναν νέο γραφιά, επιφορτισμένο με την αντιγραφή των νομικών κειμένων και την αντιπαραβολή τους με το πρωτότυπο. Μια μέρα, ο ανώνυμος εργοδότης και αφηγητής ζητά τη βοήθεια του Μπάρτλμπι στην αντιπαραβολή ενός τέτοιου κειμένου, λαμβάνοντας τη φαινομενικά ατάραχη απάντηση «θα προτιμούσα όχι». Κι από εκείνη τη στιγμή και έπειτα, αυτή η ευγενική άρνηση θα αρχίσει να επεκτείνεται σταδιακά στα πάντα.

Από το έργο του μεγάλου αμερικανού συγγραφέα, μόνο το έπος του Μόμπι Ντικ συγκρίνεται σε δημοφιλία με την ιστορία του απρόθυμου υπαλλήλου. Εκεί όμως που το θρυλικό κυνήγι της φάλαινας στο πρώτο δίνεται με τη λεπτομερή και εξαντλητική διερεύνηση της εκδίκησης που επιζητεί ο καπετάνιος Άχαμπ, η περιπέτεια του Μπάρτλμπι εσκεμμένα δίνει χώρο στα αναπάντητα ερωτήματα, στις εικασίες, στην ελλειπτική αφήγηση που ενδυναμώνεται από τα κενά της.

Ακόμα και αυτή η υποψία εξήγησης για την περίεργη στάση του υπαλλήλου με την οποία κλείνει ο αφηγητής τη νουβέλα, παραδίδεται στον αναγνώστη ως ανεπιβεβαίωτη φήμη. Είναι σαν ο συγγραφέας να ωθήθηκε πολύ διστακτικά να εξυπηρετήσει τις λογοτεχνικές συμβάσεις της εποχής του για μια ιστορία πλήρη νοήματος, ενώ αρχικά θα προτιμούσε να την αφήσει σε μια κατάσταση ανοιχτότητας και δυνητικής πολυσημίας.

Ο Μπάρτλμπι έχει συστηθεί και στο παρελθόν στο ελληνικό κοινό, από τις εκδόσεις Οδυσσέας και Άγρα. Ο λόγος που οι εκδόσεις έρμα επανεπισκέφτηκαν και παρέδωσαν μία νέα έκδοση αυτού του κλασικού κειμένου είναι για να τονίσουν τη διάσταση της ανυπακοής, σκοπός που επιτυγχάνεται μέσα από τις εισαγωγικές σημειώσεις του μεταφραστή Γιώργου Καράμπελα και τα επιλεγόμενα του Φιλήμονα Πατσάκη.

Ο πρώτος, επεκτείνοντας τις αναλύσεις του Ζιλ Ντελέζ και του ανθρωπολόγου Τιμ Ίνγκολντ για το κείμενο, προτείνει μία πιθανή ανάγνωσή του μέσα από το πρίσμα της αλλοτριωμένης εργασίας και δη της αλλοτριωμένης γραφής, τον Μπάρτλμπι να αντιστέκεται στην επιταγή της κατά μόνας παθητικής αντιγραφής. Ο δεύτερος, καταπιάνεται με τον αναστοχασμό που περικυκλώνει αυτό το «όχι», τον αναστοχασμό του αναγνώστη πάνω στις καταφάσεις και τις αρνήσεις της ζωής και το παράδοξο της ευγενούς μορφής που προσλαμβάνει η εναντιωματικότητα του μυστηριώδους χαρακτήρα.

Σχεδόν δύο αιώνες μετά τη συγγραφή της, η ιδιαίτερη αυτή ιστορία του Μέλβιλ δεν έχει χάσει τίποτα από τη γοητεία της. Το λεπτό της χιούμορ, η διακριτική μελαγχολία που εμποτίζει κάθε σελίδα της και η μυστηριώδης αύρα που εκπέμπεται από τον κεντρικό χαρακτήρα της υπερβαίνουν τα όποια χαρακτηριστικά εποχής. Όλα αυτά τα στοιχεία μαζί διατηρούνται ατόφια στις μεταφραστικές επιλογές του Γιώργου Καράμπελα, που επιτυγχάνει μία λειτουργική απόδοση που προστατεύει ταυτόχρονα τον ρέοντα λόγο του Μέλβιλ και την ατμόσφαιρα του κειμένου.

Το «όχι» του Μπάρτλμπι, αυτό που ευγενικά «θα προτιμούσε» αντί να επιβάλλει, κωμικό ως προς την εκφορά του και τραγικό ως προς τις συνέπειές του, διαβάζεται ακόμα ως μία αντίσταση χωρίς οδικό χάρτη, μία εναντίωση που δεν αποκαλύπτει τις αφετηρίες και τον σκοπό της, μία άρνηση που δεν προτάσσει τη θετικότητά της. Δικαίως επιλέγουμε μαθημένοι στην ερμηνευτική να διαβάζουμε τον Μπάρτλμπι ως σύμβολο και να ψάχνουμε την κρυμμένη σημασία του· ακόμα πιο ισχυρό όμως είναι να τον δούμε ως αφαίρεση, ως ένα γυμνό κι ελεύθερο «όχι» που μπορεί να συνδεθεί με ό,τι εμείς επιθυμούμε.

Σε κάθε περίπτωση, τον Μπάρτλμπι θα τον διαβάζουμε ξανά και ξανά.