Πού -και πόσο ελεύθερα- μπορούν οι γυναίκες να κινηθούν; Η «τοπολογία» του φαντασιακού κόσμου της Τζέιν Όστεν

Τα μυθιστορήματα της Τζέιν Όστεν αγαπήθηκαν για το πνεύμα, τον ρομαντισμό και την κοφτερή κοινωνική τους ματιά. Ωστόσο, πίσω από τα γνωστά ερωτικά δράματα, κρύβεται μια άλλη διάσταση: η γεωγραφία. Πόλεις, επαύλεις, παραθαλάσσια θέρετρα και ναυτικές πόλεις δεν λειτουργούν απλώς ως σκηνικό· είναι μηχανισμοί που διαμορφώνουν τις ζωές και τις επιλογές των γυναικών.

Στον κόσμο της Όστεν, ο τόπος σημαίνει εξουσία. Από το πού μπορεί να περπατήσει μια γυναίκα μέχρι το ποιον θα συναντήσει και ποια όρια θα της επιβληθούν, όλα επηρεάζουν την πορεία της. Από το κοσμικό Μπαθ και το ριψοκίνδυνο Μπράιτον, ως το θορυβώδες Πόρτσμουθ και τα γαλήνια λιβάδια του Πέμπερλι, οι τοποθεσίες στους χάρτες της Τζέιν Όστεν ορίζουν το πλέγμα ελευθερίας και περιορισμού που περιβάλλει τις ηρωίδες της.

Μπαθ: κοσμική λάμψη και περιορισμός

Για την Κάθριν Μόρλαντ στο Northanger Abbey (1817), το Μπαθ είναι ταυτόχρονα γοητευτικό και επικίνδυνο. Η νεαρή ηρωίδα «ρίχνεται στις δυσκολίες και τους κινδύνους μιας διαμονής στο Μπαθ για έξι βδομάδες» — μια φράση που ειρωνεύεται τα γοτθικά δράματα, αλλά φανερώνει και την αθωότητά της απέναντι στις παγίδες της αστικής ζωής: την προσποίηση, την επιτήδευση, την κοινωνική σκληρότητα.

Οι πρώτες της βόλτες είναι διστακτικές. Μαζί με τη δεσποινίδα Άλεν περιδιαβαίνουν το Pump Room, «κοιτώντας τους πάντες και μη μιλώντας σε κανέναν» – ένα σκηνικό όπου η δημόσια παρουσία δεν εγγυάται ουσιαστική επικοινωνία.

Διαφορετική στάση κρατά η Άννα Έλιοτ στο Persuasion (1817). Εκεί όπου η Κάθριν μπερδεύει την ευγένεια με την αγάπη, η Άννα βλέπει καθαρά το Μπαθ ως χώρο επίδειξης και ανταγωνισμού. Η πόλη για εκείνη είναι μια φυλακή με φανταχτερές προσόψεις. Νοσταλγεί τους περιπάτους του Kellynch Hall και ομολογεί: «Δεν της άρεσε το Μπαθ και δεν πίστευε πως της έκανε καλό· κι όμως, το Μπαθ θα ήταν το σπίτι της».

Οι αίθουσες χορού και οι προμενάδες του Μπαθ αποκαλύπτουν τον σκληρό μηχανισμό της κοινωνικής ορατότητας: οι γυναίκες φαίνονται, κρίνονται και σπάνια επιλέγουν.

Μπράιτον: η γοητεία του κινδύνου

Αν το Μπαθ αντιπροσωπεύει την κοινωνική επίδειξη, το Μπράιτον ενσαρκώνει την απερισκεψία. Το διάσημο παραθαλάσσιο θέρετρο του 19ου αιώνα υπήρξε σύμβολο ελευθερίας, αλλά και παρακμής.

Η δεκαπεντάχρονη Λυδία Μπένετ στο Περηφάνια και Προκατάληψη (1813) φαντάζεται το Μπράιτον ως παράδεισο γεμάτο αξιωματικούς και διασκέδαση. Η ανεμελιά της όμως τη ρίχνει στην παγίδα: το σκάει με τον γοητευτικό αλλά ανεύθυνο Γουίκαμ, ντροπιάζοντας την οικογένειά της. Κι όμως, μετά τον βεβιασμένο γάμο, η Λυδία καυχιέται: «Πρέπει όλες να πάνε στο Μπράιτον. Εκεί βρίσκονται οι σύζυγοι!»

Η Τζέιν Όστεν δεν τυχαίνει να συνδέει το Μπράιτον με τον Πρίγκιπα Ρήγεντα και την υπερβολική του ζωή. Μέσα από την ιστορία της Λυδίας, το Μπράιτον γίνεται αλληγορία για έναν κόσμο χωρίς ηθικά όρια, όπου η φήμη μιας γυναίκας μπορεί να καταστραφεί μέσα σε μια νύχτα.

Πόρτσμουθ: η αστική αβεβαιότητα

Στο Mansfield Park (1814), η Φάνι Πράις επιστρέφει στο Πόρτσμουθ, τη γενέτειρά της, και αντικρίζει έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο. Μακριά από την τάξη και τη γαλήνη της εξοχής, η ναυτική αυτή πόλη είναι γεμάτη φασαρία, υγρασία και ανασφάλεια.

Οι δρόμοι της, γεμάτοι ναύτες και εργάτες, είναι επικίνδυνοι και απαγορευτικοί για τις γυναίκες. «Οι άνδρες της φαίνονταν αγροίκοι, οι γυναίκες θρασείς, όλοι κακοαναθρεμμένοι», γράφει η Τζέιν Όστεν. Για τη Φάνι, ο περίπατος στους δρόμους του Πόρτσμουθ δεν είναι πράξη ελευθερίας, αλλά αγγαρεία.

Όταν ο Χένρι Κρόφορντ της προτείνει να περπατήσουν μαζί, η μητέρα της δηλώνει ότι οι κόρες της «δεν έβγαιναν συχνά έξω» παρά μόνο για θελήματα. Οι άνδρες έχουν την πολυτέλεια να κινούνται ελεύθερα – οι γυναίκες, όχι. Μέσα από το Πόρτσμουθ, η Όστεν εκθέτει τη σύγκρουση ανάμεσα στην τάξη, το φύλο και τη γεωγραφία, δείχνοντας πώς όλα αυτά περιορίζουν τη γυναικεία αυτονομία.

Πέμπερλι: η γεωγραφία της ηθικής και της ελευθερίας

Στον αντίποδα των πόλεων, το Πέμπερλι, το αρχοντικό του Ντάρσι στο Περηφάνια και Προκατάληψη, ενσαρκώνει την αρμονία ανάμεσα στη φύση και στον χαρακτήρα.

Η Όστεν το περιγράφει ως «ένα μεγάλο, κομψό πέτρινο σπίτι, σε υπερυψωμένο έδαφος», περιβαλλόμενο από δάση και ρυάκια. Η Ελίζαμπεθ Μπένετ, αντικρίζοντάς το για πρώτη φορά, σκέφτεται: «Δεν είχε δει ποτέ τόπο στον οποίο η φύση να έχει κάνει περισσότερα… Εκείνη τη στιγμή ένιωσε πως το να είναι κυρία του Πέμπερλι ίσως να μην ήταν και τόσο άσχημο πράγμα!»

Το Πέμπερλι είναι ένας «ηθικός τόπος»: αποπνέει φυσική ισορροπία και γνήσια αξία, σε αντίθεση με την επιτήδευση άλλων αρχοντικών. Το περπάτημα στην έκτασή του σηματοδοτεί ελευθερία, προοπτική, επαναξιολόγηση. Για την Ελίζαμπεθ, το τοπίο γίνεται σύμβολο προσωπικής ωρίμανσης και μιας σχέσης βασισμένης στον αμοιβαίο σεβασμό.

Η γεωγραφία της γυναικείας ελευθερίας

Σε όλα της τα έργα, η Τζέιν Όστεν χαρτογραφεί τις ζωές των γυναικών μέσα από τους χώρους που κατοικούν και διασχίζουν. Το Μπαθ αποκαλύπτει τις πιέσεις της κοινωνικής προβολής, το Μπράιτον τον πειρασμό και τον κίνδυνο, το Πόρτσμουθ τα όρια της τάξης και της κινητικότητας, και το Πέμπερλι την ηθική πληρότητα που συνδυάζει ελευθερία και ισορροπία.

Για τις ηρωίδες της, το περπάτημα – είτε ανάμεσα σε αστραφτερές αίθουσες χορού, είτε στα χαοτικά λιμάνια, είτε σε ήσυχα πάρκα – γίνεται μέτρο ανεξαρτησίας.

Δύο αιώνες μετά, η Όστεν παραμένει επίκαιρη. Μας υπενθυμίζει ότι η γεωγραφία δεν είναι ποτέ ουδέτερη – διαμορφώνει σχέσεις, επιλογές και δύναμη. Και θέτει ένα ερώτημα που εξακολουθεί να έχει βάρος σήμερα: Πού – και πόσο ελεύθερα – μπορούν οι γυναίκες να κινηθούν;

*Με πληροφορίες από: The Convesation