Μάνος Ελευθερίου: Ο ιστορικός, ο λυρικός

Θα μπορούσε να αναλύσει κανείς το μυστικό της μαγείας που αποπνέει η ποίηση του Μάνου Ελευθερίου, αν κατόρθωνε να συνδυάσει ή να ανακαλύψει τον δεσμό που υπάρχει ανάμεσα σε μια βελόνα του ραψίματος και τον θάνατο. Ή ακόμη πόσος χρόνος μπορεί να χωρέσει μέσα σε μπουκαλάκια αρωμάτων και σε οδηγίες πλεύσεως.

Αν και η ποίηση του Μάνου Ελευθερίου φαίνεται να μην μπορεί να υπάρξει χωρίς το «παρελθόν», γίνεται ωστόσο απολύτως άμεση για τον λόγο πως ό,τι έχει συμβεί, συντελείται μέσα στο ποίημα σε χρόνο «ενεστώτα».

«ΤΑ ΝΕΑ», 6-7.3.2004, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο διάλογος με το παρελθόν δεν αφορά σε κάτι που γίνεται σημαντικό γιατί χάθηκε, αλλά γιατί οξύνει ένα «σύγχρονο» αίσθημα τού «αισθάνεσθαι». Θ’ άξιζε να μελετήσει κανείς πόσο, τελικά, αντιρομαντικός είναι ένας ποιητής που φαίνεται πως δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τη μνήμη και την αναπόληση και πόσο τα στοιχεία αυτά μεταβάλλονται σε προϋπόθεση ενός σύγχρονου τραγικού αισθήματος τού «υπάρχειν». Είναι η περίπτωση του Μάνου Ελευθερίου.

Πεθαμένοι ποιητές, νοτισμένοι δρόμοι, πλανόδιοι θίασοι, συρτάρια, «λιμάνια που φεύγουν πίσω από τα καράβια», «μυρμήγκια που τρέχουν για να σωθούν», δεν υπομνηματίζουν απλά μια αισθηματική περιπέτεια. Συγκροτούν τους «δείχτες» μιας υπαρξιακής καταφοράς που εκβάλλει μέσα στον ιστορικό χρόνο. Ιστορικός ποιητής ο Μάνος Ελευθερίου, με τον τρόπο που μας γνώρισε την ιστορία ο Τάσος Λειβαδίτης ή ο Γιώργος Σεφέρης, αν και στη θέση ενός σημαίνοντος ιστορικού προσώπου, στον Ελευθερίου επιλέγεται το πρόσωπο της «μάνας» ή η «άγνωστη» μαθήτρια του Τέλλου Άγρα «Μαρουσώ Κοτσολάκη».

Όπως στα προηγούμενα ποιητικά του βιβλία, το ίδιο και στην «Πόρτα της Πηνελόπης», ο Μάνος Ελευθερίου παραμένει ο λυρικός ποιητής, που ο λυρισμός του γίνεται απολύτως εκρηκτικός, γιατί δεν χρειάζεται μια περίσσεια λέξεων. Έχει φτάσει σχεδόν να στεγνώνει τις λέξεις του, για να τους δίνει κάτι από την παρθενική τους λάμψη. «Οικονομεί» το αίσθημά του σε τέτοιο βαθμό ώστε, αν και οι λέξεις του προέρχονται από τη δεξαμενή μιας συναισθηματικής υπερχείλισης, το ποίημα τελικά να καρφώνεται σαν τις «πρόκες» που γράφει ο Μανόλης Αναγνωστάκης.

Όπως όλοι οι σημαντικοί ποιητές, ο Μάνος Ελευθερίου δεν φαίνεται να ξεκινά ποτέ από τον πρώτο στίχο ή από μιαν ιδέα. Όλο το ποίημα επικεντρώνεται ή αναπτύσσεται γύρω από ένα θέμα. Άριστα θα μπορούσε να συνταχθεί μια «θεματογραφία» με βάση τα ποιήματα του Μάνου Ελευθερίου. Ακόμη κι αν έλειπαν τα ποιήματα «Εις μνήμην», «Η πόρτα της Πηνελόπης» είναι ένας διάλογος με τον θάνατο. Δεν πρόκειται ακριβώς για διάλογο, καθώς τα πρόσωπα και τα αντικείμενα που κατοικούν τα ποιήματα, ενώ έχουν περάσει στην «αντίπερα όχθη», φαίνεται να διαπορούν για την εξαφάνισή τους, που τη βιώνανε, παρ’ όλα αυτά, κατά τη διάρκεια της «ζωής» τους.

Για να εκφραστούμε ακόμη ευκρινέστερα: Το υποκείμενο που φέρει το ποίημα, στο σύνορο της ζωής και του θανάτου, ενώ δεν υπήρχε παρά με την προοπτική του δεύτερου, φαίνεται να πάλλεται από μια αμεταβίβαστη πείρα, με μια σωτήρια αιφνίδια λάμψη.

Μόνη παρηγοριά γι’ αυτόν που έχει ήδη πεθάνει, καθώς δεν πρόκειται να ζήσει κανείς άλλος για πάντα, είναι ότι συνιστά έναν «προσωρινό νεκρό». Ιδιοφυής εκδοχή του ελυτικού «Του καθενός έρχεται η ώρα. Εσείς να δούμε τώρα».

*Κείμενο του συγγραφέα και μεταφραστή Θανάση Νιάρχου, που έφερε τον τίτλο «Πόσος χρόνος μπορεί να χωρέσει μέσα σε μπουκαλάκια αρωμάτων…», είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» το Σαββατοκύριακο 6-7 Μαρτίου 2004 και ήταν αφιερωμένο στην ποιητική συλλογή του Μάνου Ελευθερίου «Η πόρτα της Πηνελόπης» (εκδόσεις «Γαβριηλίδης», 2003).

Ο Μάνος Ελευθερίου γεννήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου στις 12 Μαρτίου 1938.

Εξέδωσε μυθιστορήματα, ποιητικές συλλογές, τόμους με πεζά, λευκώματα, τέσσερις τόμους για «Το Θέατρο στην Ερμούπολη τον εικοστό αιώνα», καθώς και την ανθολογία «Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία».

Καρπός της ενασχόλησης του Ελευθερίου με το τραγούδι ως στιχουργού και της συνεργασίας του με τους σημαντικότερους έλληνες συνθέτες είναι οι στίχοι περίπου 400 τραγουδιών.

Ο Ελευθερίου τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος 2005 για το συγγραφικό έργο του «Ο καιρός των χρυσανθέμων».

Επίσης, το 2013 τιμήθηκε με το Βραβείο Ποιήσεως του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου του.

Ο Μάνος Ελευθερίου απεβίωσε στην Αθήνα στις 22 Ιουλίου 2018.