Ανδρέας Λασκαράτος: Ο ανυπόταχτος μάρτυρας της Κεφαλλονιάς

Ο Ανδρέας Λασκαράτος, Κεφαλλονίτης (1811-1901), αποτελεί τον γνησιότερο σύνδεσμο ανάμεσα στα Επτάνησα και στην Αθήνα· είναι φανατικά Επτανήσιος και στο γλωσσικό του ιδίωμα και σ’ ένα μεγάλο μέρος της συγγραφικής παραγωγής του. Έφερνε δηλαδή στην πρωτεύουσα ανόθευτο τον αέρα των Επτά Νησιών· και στο ποσοστό, το σημαντικό, όπου επηρέασε τους Αθηναίους λογίους, η συμβολή του στην μετακένωση της επτανησιακής παράδοσης μέσα στο ρεύμα το αθηναϊκό είναι έκδηλη. Προέρχεται από τον Σολωμό: τον εγνώρισε νέος στην Κέρκυρα και κοντά του άρχισε την λογοτεχνική του πορεία. Μπορούμε όμως να πιστεύουμε ότι έξω από τις γλωσσικές του πεποιθήσεις, όπου έμεινε αφοσιωμένος στον δημοτικισμό, η ηθικολογική και πουριτανική διάθεση του Κάλβου, που εχρημάτισε δάσκαλός του, ταίριαζε καλύτερα με την ιδιοσυγκρασία του. Το έργο του ολόκληρο ανήκει πολύ περισσότερο στην ηθολογία παρά στην καθαρά και στενά λογοτεχνική δημιουργία. Έγραψε πολλά σε πρόζα και λίγους στίχους, από τους οποίους οι περισσότεροι είναι συγκεντρωμένοι σ’ έναν τόμο, Στιχουργήματα διάφορα (1872). […]

Τα στιχουργήματά του, αμελημένα από την άποψη της μορφής, είναι τα περισσότερα σατιρικά. Σάτιρα κοινωνική: σαρκάζει τα ήθη και τις αντιλήψεις των συγχρόνων του, εξευτελίζει με τους στίχους τις ιδέες όσες κρίνει αντίθετες στο πνεύμα της προόδου. Κύριος στόχος του είναι η τυπολατρία της Εκκλησίας· όσο κι αν ο ίδιος υποστηρίζει ότι είναι χριστιανός, υπόδειγμα μάλιστα χριστιανού, αληθινά η θρησκευτικότητά του περιορίζεται στην πεποίθηση για την ύπαρξη μιας υπέρτατης δύναμης και κατά τα άλλα απασχολείται αποκλειστικά από το ηθικό πρόβλημα. Κατά τούτο η διδασκαλία του αστοχεί, γιατί προϋποθέτει ένα πνευματικό επίπεδο ασύμμετρα πιο υψηλό από το επίπεδο της εποχής του· φαντάζεται μια ηθική απαλλαγμένη από όλες τις μορφές της λατρείας, και για να καθαρίσει το ιδανικό του από ό,τι θεωρεί ψεύτικο και περιττό, δεν διστάζει να εξευτελίσει και την ίδια την μορφή της θεότητας. […]

Μα ο πραγματικός τόνος του βρίσκεται πιο καλά στην πρόζα· αυτό είναι το κλίμα του. Έγραψε Τα μυστήρια της Κεφαλονιάς (1856), χαρακτήρες με τίτλο Ιδού ο άνθρωπος (1886), άλλα μικρότερα δημοσιεύματα χωριστά ή μέσα στην εφημερίδα την οποία εξέδιδε Ο Λύχνος, και άφησε αρκετά ανέκδοτα, που δημοσιεύθηκαν μετά τον θάνατό του: Ήθη, έθιμα και δοξασίες της Κεφαλονιάς, Στοχασμοί, Τέχνη τού δημηγορείν και συγγράφειν, μια αυτοβιογραφία γραμμένη στα ιταλικά. Στα έργα του αυτά προέχει εντελώς ο ηθολόγος, γεμάτος απαιτήσεις από την ηθική διαγωγή του ανθρώπου, γεμάτος συμπόνια για τις αδυναμίες του. Οι Χαρακτήρες του απομακρύνονται πολύ από τον καθιερωμένο τύπο, γιατί έχουν κι αυτοί καθαρά διδακτικό σκοπό. Τα δυο βιβλία που τιτλοφορούνται από την Κεφαλονιά ελέγχουν τα τοπικά ελαττώματα των συμπατριωτών του, αλλά ταυτόχρονα αποβλέπουν κι αυτά στον διδακτισμό. Το πνεύμα του είναι ζωηρό, το μάτι του διακρίνει αρκετά καλά τα αδύνατα σημεία, αλλά ιδίως λειτουργεί η σκέψη του στην κατεύθυνση πάντα της ηθικής τελείωσης. […] Ο θρησκευτικός φανατισμός, η δεισιδαιμονία, που συγχέονται συχνά στην σκέψη του με την προσήλωση στους τύπους, ελέγχονται με σκληρότητα σε όλα του τα έργα. Επόμενο είταν να προκαλέσει την ανησυχία της Εκκλησίας· ο Λασκαράτος αφορίσθηκε για τους αγώνες του.

Όμως και ο αφορισμός και η μαχητική του δράση μετά τον αφορισμό όχι μόνο δεν τον αποξένωσαν από τους λογίους της εποχής του, αλλά αντίθετα προκάλεσαν το ενδιαφέρον ενός κοινού ευρύτερου, γύρω στο πρόσωπο και το έργο του. Στην Αθήνα ήρθε επανειλημμένα είτε για ν’ αποφύγει ενοχλήσεις τοπικές, είτε για άλλους σκοπούς· αν και η γλώσσα του είχε ένα στενά ιδιωματικό χρώμα, άκρως αντίθετο με τις επιδιώξεις των αθηναίων λογίων της εποχής, οι Αθηναίοι τον δέχθηκαν με δείγματα σεβασμού και ενδιαφέροντος. […]

Κ.Θ. Δημαράς, «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας – Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας», εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 2000 (πηγή: greek-language.gr).

Ο κεφαλληνιακής καταγωγής στοχαστής, ποιητής και πεζογράφος Ανδρέας Λασκαράτος γεννήθηκε στα Ριτσάτα Ληξουρίου την Πρωτομαγιά του 1811 και απεβίωσε στο Αργοστόλι τη νύχτα της 23ης προς την 24η Ιουλίου 1901.

Στον Λασκαράτο ήταν αφιερωμένο ένα κείμενο του Δημήτρη Ψαθά, που έφερε τον τίτλο Η δόξα του «αφορεσμένου» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» στις 4 Σεπτεμβρίου 1961.

Ιδού όσα είχε γράψει ο σπουδαίος χρονογράφος, δημοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Ψαθάς για έναν από τους κορυφαίους των ελλήνων σατιρικών:

Λίγα χιλιόμετρα έξω από το Ληξούρι βρίσκονται τα Ριτσάτα –μια παραθαλάσσια τοποθεσία μαγευτική– όπου υπήρχαν τα πατρικά κτήματα του Λασκαράτου κι’ όπου εγκαταστάθηκε για να ζήση ένα διάστημα σαν μέσα σε παράδεισο:

Ως κι’ εδώ Πηνελόπη μου, κυρά μου
Ζούμε σαν σε παράδεισο ουρανού.
Εγώ Αδάμ και συ συντρόφισσά μου,
Εύα μου, στην αγάπη του Θεού.
………………………………………………….
Ο Θεός όπου μας βλέπει, με το νεύμα
Μας ευλογεί τες ευχαρίστησές μας
Α, ναι, προς δόξαν του όλες οι χαρές μας.

Καθώς ζυγώνουμε στον ειδυλλιακό τούτον χώρο –περνώντας την καταπράσινη περιοχή που την χαϊδεύει το γαλάζιο κυματάκι– αναθυμάμαι τους κατατρεγμούς του ακατάβλητου εκείνου σατιρικού που άρχισαν με τη δημοσίευση του επαναστατικού, για την εποχή, βιβλίου του Τα μυστήρια της Κεφαλλονιάς.

Η 2 Μαρτίου 1856 –μέρα του πρώτου αφορισμού του– είναι μια ημερομηνία εφιαλτική για τον Λασκαράτο. Απ’ το πρωί χτυπάνε νεκρικά οι καμπάνες όλων των εκκλησιών του νησιού. Κατά το μεσημέρι ο δεσπότης Σπυρίδων ο Κοντομίχαλος διαβάζει τον αφορισμό για το «βδέλυγμα της ερημώσεως» μέσα στην καθιερωμένη θρησκευτική παράταξη και πομπή, με τα μαύρα πισσωμένα κεριά και μαύρα άμφια των παπάδων.

«ΤΑ ΝΕΑ», 4.9.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η εντύπωση είναι τρομαχτική. Ο θρησκόληπτος κι’ αμόρφωτος λαός είναι αγριεμένος σε τέτοιο σημείο εναντίον του «αφορεσμένου», ώστε κινδυνεύει κι’ η ίδια η ζωή του. Ήδη ένας απ’ τους «παπαδανθρώπους» τον έχει φτύσει μέσα στην αγορά. Η Αστυνομία τού συνιστά να κλεισθή στο σπίτι του, τουλάχιστο σαράντα μέρες, ως που να κατευναστούν τα πνεύματα. Αλλά κι’ έτσι προφυλαγμένος κινδυνεύει να πεθάνη της πείνας μαζί με ολόκληρη την οικογένειά του, γιατί κανένας δεν του δίνει τρόφιμα, ούτε ψωμί.

Μετά δυο βδομάδες η Αστυνομία τού συνιστά να εγκαταλείψη την Κεφαλλονιά για να γλυτώση την ζωή του. Φεύγει κρυφά κι’ αποβιβάζεται στην Ζάκυνθο, όπου όμως τον αναγνωρίζουν δυο βαστάζοι συμπατριώτες του και τον φτύνουν. Κι’ ενώ μισοπεθαμένος εγκαθίσταται σ’ ένα σπίτι φιλικό του, ο δεσπότης Ζακύνθου τού διαβάζει δεύτερον αφορισμό. Ωστόσο είναι τόσο το μεγαλείο του ανθρώπου αυτού, ώστε «σε τούτη την περίσταση», όπως γράφει στην περίφημη Απόκριση στον αφορισμό, «εγνώρισα διά πείρας εκείνο που είχα ακουστά έως τότες… εγνώρισα την φύση τη θεϊκή της συνείδησης και την άπειρη δύναμή της… Η συνείδησή μου μ’ εσήκωνε ψηλά και ψηλάθε μού έδειχνε έναν άνθρωπο ασχημισμένον από τους άλλους ανθρώπους, επειδή έλαβε την γενναιότητα να τους ειπή την αλήθεια».

Η αλήθεια αυτή ήταν χαραγμένη μέσα στα Μυστήρια της Κεφαλλονιάς, όπου –όπως έγραφε ο Γρ. Ξενόπουλος– «ο Λασκαράτος δεν είναι πια ο φαιδρός σατιριστής του Ληξουριού». Γελά ακόμα, αστειεύεται, σαρκάζει, γιατί αυτό είναι το φυσικό του, «να λέη την αλήθεια γελώντας», αλλά και σοβαρεύεται και λογικεύεται και νουθετεί και συμβουλεύει και θυμώνει και χτυπά και καυτηριάζει. Είναι ο κοινωνικός παρατηρητής, ο φιλόσοφος, ο ηθικολόγος, ο θρησκευτικός μεταρρυθμιστής.

Με τις σκέψεις αυτές και την συγκίνηση που γεννά η ανάμνηση των κατατρεγμών του ανυπόταχτου μάρτυρα της Κεφαλλονιάς φτάνουμε σ’ ένα υψωματάκι δεντροφύτευτο, ερημικό. Ένα σπιτάκι μόνο διακρίνεται ανάμεσα στα δέντρα. Πέρα ο πράσινος κάμπος που τον κόβει το βαθύ γαλάζιο της θάλασσας.

Ζη κανένας στο σπιτάκι τούτο; Χτυπάμε. Και σε λιγάκι η πόρτα ανοίγει για να προβάλη η καλωσυνάτη μορφή μιας γριούλας με γυαλάκια που μας καλωσορίζει:

– Είμαι η Κάτε Αριστοβούλου Λασκαράτου, ανεψιά του ποιητή…

«ΤΑ ΝΕΑ», 4.9.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Κόρη του αδελφού του Λασκαράτου, Αριστόβουλου, ζη ολομόναχη στην ερημιά μέσα στο φτωχικό τούτο σπιτάκι που ξαναχτίσθηκε μετά τους σεισμούς, τριγυρισμένη απ’ τις αναμνήσεις και τα ελάχιστα απομεινάρια της ζωής του θειου της. Όλα του έχουν πια χαθή και σκορπιστή, έπιπλα, χειρόγραφα, κι’ ολόκληρη η πλούσια βιβλιοθήκη του πέρασε, σιγά σιγά, σε ξένα χέρια. Μας πηγαίνει γύρω τριγύρω στο σπιτικό κι’ ύστερα βγάζει ένα κλειδί κι’ ανοίγει ένα ντουλάπι για να μας δείξη μια παλιά φωτογραφία.

– Νάτος. Εδώ είναι.

Ύστερα βγαίνει έξω κι’ από κει απλώνει το τρεμάμενο χέρι προς τον κάμπο, όπου διακρίνονται ανάμεσα σε δέντρα, κοντά στην θάλασσα, σωροί από πέτρες και χαλάσματα –απομεινάρια του σεισμού– το σπίτι όπου έζησε ο Λασκαράτος για να διαχειρισθή ο ίδιος τα πατρικά του χτήματα, που του τα ρημάξανε, ωστόσο, οι καλλιεργητές.

Αλλά δεν θα μας αφήση να φύγουμε η συμπαθητική γριούλα –ίσκιος των περασμένων– προτού μας πη μερικούς στίχους. Και νάτη που με φωνή τρεμάμενη, αλλά καθάρια, μας ξυπνά την αγάπη του ποιητή προς τον «παράδεισό» του, απαγγέλλοντας συγκινημένη τα Ριτσάτα.

Αργά ήλθε η γαλήνη και η δόξα –κι’ η αποθέωσή του στον «Παρνασσό» των Αθηνών, στα 1884– που κράτησε αρκετά χρόνια μέχρι που αποχαιρέτησε την Μούσα του με τους στίχους:

Τέλος πάντων θάρθη η ώρα
Όπου θα σπαρθή στην χώρα
Πως πεθαίνει ο Λασκαράτος
Των κατεργαρέων ο γάτος.
…………………………………………
Κλάψες, δάκρυα στη μπάντα
Μούσα μου, έχε γεια, για πάντα.

[…]