Fake news: Πώς θα τα αναγνωρίσετε

Το κλίμα «μυρίζει εκλογές» – και ένα μεγάλο κομμάτι της άτυπης προεκλογικής περιόδου που έχει ήδη ξεκινήσει βασίζεται και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εκεί, παράλληλα με την επικοινωνία των κομμάτων, διεξάγεται ακόμα μια μάχη: αυτή των τρολ και των bots, των fake news και της προπαγάνδας, τα οποία όλοι αποκηρύττουν, αλλά, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, αξιοποιούν. Η πιο πρόσφατη ιστορία που φαίνεται πως τελικά συγκαταλέγεται στις ψευδείς ειδήσεις που αξιοποιήθηκαν και στην εσωτερική αναμέτρηση μεταξύ ΝΔ και ΣΥΡΙΖΑ ήταν η υπόθεση της μικρής Μαρίας, που γράφτηκε πως πέθανε πάνω σε ένα νησί του Εβρου – και η ιστορία της αναπαρήχθη αργότερα και από περισσότερο συστημικά ΜΜΕ στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Πώς μπορεί κάποιος που δεν θέλει να μπλεχτεί ή να μπερδευτεί σ’ αυτού του είδους τις αναμετρήσεις να αποφεύγει τους σκοπέλους; Οσοι ασχολούνται χρόνια με υποθέσεις fake news, ξέρουν πως απαιτείται όχι μόνο μιντιακή εκπαίδευση, αλλά και συνεργασία με ΜΜΕ και ανεξάρτητες οργανώσεις που μπορούν έγκυρα και γρήγορα να διασταυρώνουν μια πληροφορία (fact checking). Σε επίπεδο ΕΕ, τα γραφεία παραπληροφόρησης που δημιουργήθηκαν με βάση την κοινοτική οδηγία του 2018, απαρτίζονται συνήθως από διπλωμάτες καριέρας, που έμαθαν να ξεχωρίζουν το ψέμα από την αλήθεια «πάνω στη δουλειά».

Οι τρεις ενδείξεις

Τρία είναι τα βασικά σημεία από τα οποία μπορεί κανείς να αναγνωρίσει μια ψευδή είδηση: η πηγή από την οποία προέρχεται η ανάρτηση, η γλώσσα που χρησιμοποιείται και η γενικότερη εμφάνισή της. Συνήθως τα fake news εμφανίζονται πρώτα σε αναρτήσεις ανώνυμων χρηστών ή τρολ σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης (που ξεκινούν από το Facebook και το Twitter και φτάνουν μέχρι τα κανάλια πληροφόρησης του Telegram) και έπειτα διαμοιράζονται από τα bots, από τους πληρωμένους δηλαδή λογαριασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που έχουν σκοπό αποκλειστικά να αυξήσουν την ορατότητα ενός συγκεκριμένου σημείου επικαιρότητας που ενδιαφέρει εκείνον που κάθε φορά πληρώνει για την ύπαρξή τους. Οσο πιο γνωστό είναι ένα Μέσο Ενημέρωσης που αναπαράγει μια είδηση, τόσο πιθανότερο είναι αυτή η είδηση να περιέχει δόσεις αλήθειας – χωρίς ωστόσο να αποκλείονται τα λάθη και οι εξαιρέσεις.

Οταν η διασπορά ψευδών ειδήσεων γίνεται επαγγελματικά, υπάρχει η πιθανότητα τα link στα οποία παραπέμπουν οι χρήστες να είναι κι αυτά κατασκευασμένα: στο εξωτερικό συνηθίζεται να διαμορφώνεται μια ιστοσελίδα που σε στήσιμο και λογότυπο να παραπέμπει σε ένα παγκοσμίου φήμης ΜΜΕ, αλλά στην πραγματικότητα να είναι απλώς αντιγραφή της κανονικής ιστοσελίδας (clone sites) – στόχος πάντα είναι να μπερδευτούν οι αναγνώστες. Η γλώσσα και η γενικότερη παρουσίαση της είδησης έχει επίσης σημασία για όσους θέλουν να ξεχωρίζουν τις αληθινές ειδήσεις από τις ψευδείς: τόσο σε ελληνικές περιπτώσεις όσο και στο εξωτερικό, τα σημεία στίξης, τα ορθογραφικά λάθη και το ύφος που χρησιμοποιείται (και το οποίο μπορεί να παραπέμπει σε προπαγάνδα) συνήθως αποτελούν δείκτες για την εγκυρότητα μιας ανάρτησης. Σε περιπτώσεις που βίντεο ή φωτογραφίες εμφανίζονται παραποιημένα για να εξυπηρετήσουν μια ψευδή είδηση (συνήθως πρόκειται για πολυμέσα που συνοδεύουν μη πραγματικές μαρτυρίες), υπάρχουν ανοιχτά λογισμικά που μπορούν να εντοπίσουν ακριβώς την παραποίηση.

Διάχυση μέσω #hashtag

Επειδή ακριβώς τα fake news και η διαδικτυακή προπαγάνδα δεν αναπαράγονται συνήθως από τα λεγόμενα συστημικά ΜΜΕ, η προσέγγιση ενός ευρύτερου ακροατηρίου γίνεται με διαφορετικό τρόπο. Το πιο χαρακτηριστικό είναι όχι μόνο η δημιουργία συγκεκριμένου #hashtag, αλλά η διάχυση μέσω #hashtag που χρησιμοποιούνται από χρήστες με άλλα ενδιαφέροντα και βρίσκονται συχνά στις πρώτες θέσεις των trend, όπως συμβαίνει με αυτά που δημιουργούνται για τις τηλεοπτικές σειρές και το ποδόσφαιρο – τέτοιες ελληνικές περιπτώσεις #hashtag θα μπορούσαν δυνητικά να είναι αυτά για το Μουντιάλ ή για το Maestro. Ετσι πολύ πιθανό μια είδηση που δεν ισχύει ή ένα αφήγημα που βολεύει, να διαμοιραστεί εντός μιας συζήτησης που δεν έχει καμία σχέση μ’ αυτό, στοχεύοντας εκείνους που, σε άλλη περίπτωση, δεν θα την έβλεπαν ποτέ. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν υπάρχουν τέτοιοι περιορισμοί περιεχομένου που να απομακρύνουν άσχετες αναρτήσεις, ενώ πολλές φορές τα αντανακλαστικά της ομάδας που έχει αναλάβει την επεξεργασία του περιεχομένου είναι αργά και αφήνουν χρονικό περιθώριο για τη διασπορά μιας ψευδούς είδησης.

Εξωτερικές παρεμβάσεις

Σε αυτό το ίδιο πλαίσιο μπορούν να υπάρξουν και εξωτερικές παρεμβάσεις ενόψει εκλογών – ωστόσο, σε αντίθεση με άλλα παραδείγματα στον ευρωπαϊκό χώρο, στην Ελλάδα αυτό το σενάριο μοιάζει ακόμα μικρό. Τα fake news, ωστόσο, έχουν γνωρίσει άνθηση από τον περασμένο Φεβρουάριο, όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία. Με αυτόν τον τρόπο, θεωρείται πως η ρωσική πλευρά επιχείρησε διαδικτυακά όχι μόνο να εμφανίσει την εικόνα μιας Ουκρανίας έτοιμης προς υποχώρηση στη Δύση, αλλά και να «περάσει» το αναθεωρητικό ιστορικό αφήγημα για την πορεία της χώρας πριν και μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Στα σύνορα της Ουκρανίας, η διασπορά ψευδών ειδήσεων έχει αποδειχθεί πως είναι ακόμη μεγαλύτερη, με στόχο η ρωσική πλευρά να σπάσει την αλληλεγγύη των κατοίκων απέναντι στους ουκρανούς πρόσφυγες, με στόχο να δημιουργηθεί επιπλέον πίεση στις κυβερνήσεις, ώστε να αποσύρουν ένα μέρος της υποστήριξής τους στην Ουκρανία. Παρόμοια αντιδυτική, αυτή τη φορά, προπαγάνδα, έχει παρατηρηθεί και σε περιοχές της Αφρικής.