Ζητείται συνείδηση: Σχόλιο για την ιδεολογική κατάσταση της κοινωνίας

τoυ Κώστα Καρακώτια*

Η θέση του Μαρξ είναι πασίγνωστη. «Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το Είναι, μα αντίθετα το κοινωνικό Είναι που καθορίζει τη συνείδησή τους». Η συνείδηση όμως, η δυνατότητα του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, το περιβάλλον και τον κόσμο, αρκετές φορές δεν καθορίζεται μόνο από το κοινωνικό Είναι. Συχνά, ο άνθρωπος αποκτά φανταστικές σχέσεις με τις πραγματικές συνθήκες ύπαρξής του, δηλαδή ιδεολογικές, και έτσι, δέσμιος διαφόρων εγκλήσεων, ποικίλων αντιλήψεων και αφηγήσεων, διαμορφώνει και αναπαράγει μια «πειραγμένη» εικόνα της πραγματικότητας και του κόσμου.

Όταν όμως στη διαχρονία της κίνησης των κοινωνιών εκδηλώνονται γεγονότα και κρίσεις που ανατρέπουν την κανονικότητά τους και διακόπτουν την υποτιθέμενη γραμμική εξέλιξη της ιστορίας και της συνεχούς προόδου τους, τότε συνήθως οι άνθρωποι, ατομικά και συλλογικά, αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο έβλεπαν και αντιλαμβάνονταν τα πράγματα . Προσπαθούν να κατανοήσουν τις αιτίες των δυσμενών ανατροπών, να εντοπίσουν και να θεραπεύσουν τις παθογένειες, να αλλάξουν νοοτροπίες, αντιλήψεις και συμπεριφορές και να συγκροτήσουν ένα σχέδιο επαναφοράς της κοινωνίας στην κανονικότητα. Το κοινωνικό Είναι των δυσμενών συνεπειών της ανατροπής της κανονικότητας διαμορφώνει και συγκροτεί μια συνείδηση ορθολογική και ρεαλιστική, απαλλαγμένη από φαντασιώσεις και δοξασίες.

Φυσικά υπάρχουν και αυτές αλλά εκφέρονται από περιθωριακούς και γραφικούς φορείς. Άλλωστε οι σύγχρονες ευρωπαϊκές κοινωνίες, παρά τα πολλά, ποικίλα και σοβαρά προβλήματά τους και παρά τις αντιδημοκρατικές λαϊκιστικές οιμωγές αρκετών, έχουν αφήσει πίσω τις ιστορικές εμπειρίες του μεσοπολέμου και τις ζοφερές ολοκληρωτικές διεξόδους της τότε κρίσης τους.

Δυστυχώς όμως, η εγχώρια κοινωνία και όσοι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κινούνται στη δημόσια σφαίρα, στην παρούσα και τρέχουσα ακόμα κρίση δεν αντέδρασαν έτσι. Η κρίση διανύει ήδη το όγδοο έτος της και τα αποτελέσματά της είναι ακόμα παρόντα και άμεσα. Η οικονομική καταστροφή, η ανεργία και η απομείωση των εισοδημάτων, η απονομιμοποίηση του κράτους και η περιστολή των κοινωνικών του λειτουργιών, η γενικευμένη ανασφάλεια και άλλα πολλά και τραγικά είναι ακόμα εν εξελίξει και καθορίζουν τη ζωή των πολιτών.

Παρά την πλήρη αποτυχία όμως των ερμηνειών και των πολιτικών φαντασιώσεων για την υπέρβαση της κρίσης, τόσο του πληβειακού δεξιού λαϊκισμού της Νέας Δημοκρατίας των χρόνων του πρώτου μνημονίου όσο και της τρέχουσας αριστερίζουσας υβριδικής διακυβέρνησης, οι ιδεολογίες, οι νοοτροπίες και οι αντιλήψεις που συνέθεταν τον ανορθολογικό και δημαγωγικό τους λόγο παραμένουν υπαρκτές και υπολογίσιμες. Κατ’ αρχάς, ακόμα και τώρα ο, πάλαι ποτέ, αντιμνημονιακός λόγος, φανερός ή υποδόριος, παραμένει κυρίαρχος στη δημόσια συζήτηση. Όλοι, ή σχεδόν όλοι, αναπαράγουν το ψευδεπίγραφο κλισέ ότι η κρίση είναι αποτέλεσμα των μνημονίων και ότι, μετά το φερόμενο τέλος της επιτροπείας το 2018, θα αρχίσει η ανάπτυξη. Όπως δήλωσε και ο υπουργός Επικρατείας Αλέκος Φλαμπουράρης, με τη χαριτωμένη απλοϊκή αφέλειά του, «μετά το 2018 θ’ ανοίξουν οι κάνουλες». Όλοι αυτοί αφήνουν να διαφανεί ότι μετά το τέλος του μνημονίου η χώρα θα επιστρέψει στον απωλεσθέντα παράδεισο της προ κρίσεως εποχής. Δεν λένε όμως ότι η μνημονιακή επιτήρηση συνοδεύεται και από χρηματοδότηση. Δεν λένε πού θα βρεθούν κεφάλαια για να χρηματοδοτηθεί η επιστροφή στις γνωστές πρακτικές του παρελθόντος. Δεν λένε ποιος θα επενδύσει σε μια χώρα που δεν άλλαξε δομές και νοοτροπίες.

Πώς θα αναπτυχθεί η οικονομία όταν ακόμα και τώρα κυριαρχεί ένας αντιεπενδυτικός ακτιβισμός και η αντίστοιχη κουλτούρα. Όταν οι λίγες διαφαινόμενες επενδύσεις στο Ελληνικό, στις Σκουριές, στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας εμποδίζονται με όλα τα μέσα και με απίθανα επιχειρήματα Όταν στα κόμματα, και ιδιαίτερα στο κυβερνητικό, κυριαρχούν δημοσιοϋπαλληλικά και διανοούμενα στρώματα που αγνοούν και περιφρονούν την πραγματική παραγωγική εργασία. Όταν ακόμα οι οργανωμένες συντεχνίες του Δημοσίου, με διάφορους, νομιμοφανείς ή μη, τρόπους απομυζούν πόρους και κεφάλαια για ίδιον όφελος.

Δυστυχώς, παρά τη σαρωτική αλλαγή του εγχώριου κοινωνικού Είναι, η «συνείδηση» της κοινωνίας παραμένει προσκολλημένη στο ανεπίστρεπτο παρελθόν. Η ελληνική κοινωνία αρνείται πεισματικά να δεχθεί ότι δεν μπορεί πλέον να υπάρχει και να αναπαράγεται με τους τρόπους του παρελθόντος. Παρόλο που, πολλά από εκείνα τα οποία, δίπλα σε κατακτήσεις, μεταρρυθμίσεις και ποικίλα σημαντικά επιτεύγματα, συνέθεταν τη σκοτεινή πλευρά της μεταπολίτευσης, έχουν οδηγηθεί στο υλικό και συμβολικό τους τέλος. Ο άφρων εξωτερικός και εσωτερικός δανεισμός, ο χυδαίος καταναλωτισμός, η δημοσιονομική ασωτία, οι παράλογες παροχές και τα εξωφρενικά προνόμια έχουν περιοριστεί. Παραμένουν όμως ακόμα ο κομματισμός και ο πελατειασμός, οι προσοδοθηρικές σχέσεις με το κράτος διαφόρων συντεχνιών και κοινωνικών κατηγοριών, η δημαγωγία και οι ιδεοληψίες.

Η κοινωνία, εάν επιθυμεί την έξοδό της από την κρίση και την ένταξή της στην ευρωπαϊκή κανονικότητα, πρέπει να αναστοχαστεί τις αιτίες της έκπτωσης της και, με τις όποιες και πάντα ενυπάρχουσες αντιθέσεις της, να διαμορφώσει μια συνείδηση συντονισμένη με τον τρέχοντα ιστορικό χρόνο και να επιδιώξει τη συγκρότηση ενός νέου Παραδείγματος για την ύπαρξη και την αναπαραγωγή της. Ενός Παραδείγματος χωρίς, φυσικά, τις ιδιοτελείς συμπεριφορές και αντιλήψεις του παρελθόντος. Αναζητούνται βέβαια και οι κοινωνικές δυνάμεις που θα αναγνωρίσουν τον εαυτό τους στο νέο αυτό Παράδειγμα.

*Ο Κώστας Καρακώτιας είναι νομικός. Πρόσφατο βιβλίο του, «Σημειώσεις ενός αναγνώστη» (εκδ. Πόλις)