Μήπως η τέχνη προηγήθηκε της γεωργίας; – Χαραγμένος λίθος 11.000 ετών αλλάζει την οπτική μας για τον πολιτισμό

Μια συγκλονιστική αρχαιολογική ανακάλυψη στη νοτιοανατολική Τουρκία υπόσχεται να ξαναγράψει ένα κεφάλαιο της ανθρώπινης προϊστορίας. Στον νεολιθικό οικισμό Καραχάν Τεπέ, κοντά στα σύνορα με τη Συρία, Τούρκοι αρχαιολόγοι εντόπισαν έναν λίθο ηλικίας 11.000 ετών με χαραγμένο ανθρώπινο πρόσωπο — το πρώτο του είδους του σε στήλη σχήματος που θυμίζει το γράμμα «Τ».

O λίθος, ύψους 1,35 μέτρων, απεικονίζει ένα πρόσωπο με έντονη μύτη, βαθιά μάτια και αυστηρή, γωνιώδη γνάθο. Όπως εξηγεί στην Art Newspaper ο επικεφαλής των ανασκαφών Νετζμί Καρούλ του Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης, πρόκειται για μια ανακάλυψη που «έρχεται να συμπληρώσει το μοναδικό εικονογραφικό παζλ του Νεολιθικού ανθρώπου».

Το εύρημα έγινε στο πλαίσιο των ερευνών στο σύμπλεγμα Taş Tepeler (ή «Λόφοι από Πέτρα»), το οποίο περιλαμβάνει και το παγκοσμίως γνωστό Γκιομπεκλί Τεπέ, το αρχαιότερο ναό του κόσμου και Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Μέχρι σήμερα, οι στήλες σχήματος Τ θεωρούνταν απλώς αρχιτεκτονικά στοιχεία. Όμως το νέο εύρημα υποδηλώνει ότι οι Νεολιθικοί άνθρωποι τις χρησιμοποιούσαν ως συμβολικές αναπαραστάσεις του ανθρώπινου σώματος.

«Οι στήλες αυτές φέρουν ανάγλυφα με χέρια, βραχίονες και ενδύματα· το μόνο στοιχείο που έλειπε ήταν το πρόσωπο», λέει ο Καρούλ στην Art Newspaper. «Η νέα στήλη το προσθέτει, αποδεικνύοντας πως οι λίθοι δεν ήταν απλώς δομικά στοιχεία, αλλά ένα είδος αυτοπροσωπογραφίας του ανθρώπου της εποχής».

Ένα παράθυρο στον προϊστορικό νου

Το Καραχάν Τεπέ είναι χτισμένο πάνω σε ένα ασβεστολιθικό οροπέδιο ανάμεσα στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη. Η θέση του, στρατηγική και πλούσια σε φυσικούς πόρους, το καθιστούσε ήδη πριν από 11.000 χρόνια ένα κέντρο κατοίκησης και τελετουργίας, σχεδόν δύο χιλιετίες πριν τη διάδοση της γεωργίας.

Το γεγονός αυτό, σύμφωνα με τον Καρούλ, ανατρέπει τη συμβατική άποψη ότι ο θρησκευτικός και καλλιτεχνικός πολιτισμός γεννήθηκε μόνο μετά τη γεωργική επανάσταση. Συνεπώς, η τέχνη και η πνευματικότητα προηγήθηκαν της αγροτικής ζωής — και ίσως την προκάλεσαν.

Το Καραχάν Τεπέ κατοικήθηκε για περίπου 15000 χρόνια, από το 9400 έως το 8000 π.Χ., οπότε οι κάτοικοι φαίνεται να το επιχωμάτωσαν σκόπιμα πριν το εγκαταλείψουν — μια πράξη που οι αρχαιολόγοι ερμηνεύουν ως τελετουργικό «κλείσιμο» ενός ιερού κύκλου ζωής.

Οι σύγχρονες ανασκαφές, στις οποίες συμμετέχουν πάνω από 220 αρχαιολόγοι και τεχνικοί, έχουν αποκαλύψει σχεδόν 20 δομές κάτω από τα επιφανειακά στρώματα. Το πρόσωπο ήρθε στο φως όταν η ομάδα ανύψωσε μία από τις στήλες στην αρχική της θέση, στα τέλη της φετινής περιόδου ερευνών.

Τα πρώτα στοιχεία δείχνουν ότι η χάραξη χρονολογείται στις αρχές της 9ης χιλιετίας π.Χ., σύμφωνα με τον Καρούλ, ο οποίος και βασίζεται σε απανθρακωμένα υλικά από αρμούς τοίχων και επιχρίσματα για τη χρονολόγηση των λίθων του χώρου.

Η περιοχή Taş Tepeler, που εκτείνεται σε μήκος περίπου 200 χιλιομέτρων, περιλαμβάνει δώδεκα γνωστά νεολιθικά κέντρα. Σύμφωνα με τον Καρούλ, «ήταν το σπίτι μερικών από τους πιο εντυπωσιακούς οικισμούς της Νεολιθικής εποχής».

Η «χρυσή εποχή» της τουρκικής αρχαιολογίας

Η ανακάλυψη στο Καραχάν Τεπέ παρουσιάστηκε επίσημα από τον Τούρκο υπουργό Πολιτισμού, Μεχμέτ Νουρί Ερσόι.

«Το αντικείμενο που βρέθηκε στο Καραχάν Τεπέ ρίχνει φως στην ανθρώπινη ιστορία, καθώς αποτελεί το πρώτο παράδειγμα Νεολιθικού ανθρώπου που απεικονίζει τον εαυτό του σε λίθο σε σχήμα Τ», δήλωσε ο Ερσόι σε ανάρτησή του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ο Ερσόι επιβλέπει αυτό που η τουρκική κυβέρνηση αποκαλεί «χρυσή εποχή της αρχαιολογίας», επενδύοντας περίπου 150 εκατομμύρια δολάρια ετησίως σε εκατοντάδες ανασκαφές σε όλη τη χώρα.

Απροσδόκητες αποκαλύψεις

Το Καραχάν Τεπέ έχει ήδη δώσει στο φως εντυπωσιακά ευρήματα: ένα άγαλμα ύψους 2,3 μέτρων που κρατά φαλλό σε στύση, καθώς και ένα κεφάλι γενειοφόρου άνδρα με σώμα φιδιού που αναδύεται από έναν τοίχο. Τα γλυπτά αυτά αποκαλύπτουν μια πολύπλοκη μυθολογία και έντονο ανθρωπομορφισμό, στοιχεία που δείχνουν ότι η τέχνη και το τελετουργικό συνέπιπταν σε μια ενιαία κοσμοαντίληψη.

«Ένα από τα πράγματα που μας δίδαξε το Καραχάν Τεπέ είναι ότι τίποτα δεν μπορεί πλέον να μας ξαφνιάσει», σχολιάζει ο Καρούλ. «Η Νεολιθική εποχή είναι μία από τις μεγαλύτερες μεταμορφώσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας — και το πρόσωπο αυτό, χαραγμένο στον λίθο πριν από 11.000 χρόνια, μας κοιτάζει σαν να θυμίζει ποιοι ήμασταν και ποιοι γίναμε».

*Με στοιχεία από: Τhe Art Newspaper, Κεντρική Φωτογραφία: Το εύρημα της έρευνας, Πηγή: Τουρκικό Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού