Αναστάσιος Χρηστομάνος: Τα πάντα διά την επιστήμην

Ουδενός έλληνος επιστήμονος, κατά την εποχήν μας, το όνομα αντήχησε συχνότερον εις τους επιστημονικούς μας κύκλους, τας εφημερίδας, την κοινωνίαν, όσον του Χρηστομάνου.

Εις τούτο δεν συνέτεινε πολύ ούτε ότι ήτο τόσον σοφός επιστήμων, ούτε, πολύ ολιγώτερον, ότι ήτο χημικός. Η χημεία έχει, μεταξύ των επιστημών, εις την Ελλάδα τόσην διάδοσιν, όσην μεταξύ των ξένων γλωσσών η Κινεζική.

Επιστήμων κλειόμενος δώδεκα μήνας εις το εργαστήριόν του, διά να δημοσιεύη δύο σελίδας πρωτότυπον εργασίαν, σημαίνει παρά τοις πολλοίς ενταύθα άνθρωπον ο οποίος έχει ίσως κάποιον τάλαντον, αλλ’ είνε ιδιότροπος και μάλλον ανωφελής.

Προτιμά να θάψη —λέγουν— το τάλαντόν του μετ’ αυτού εις το γραφείον του, αντί να το χρησιμοποιήση κατά τον ένα ή άλλον τρόπον διά το εθνικόν καλόν.

Διά να εννοήσωμεν πόθεν η δημοτικότης του Χρηστομάνου, πρέπει να τον ψυχολογήσωμεν βαθέως. Και ουδεμία ψυχολογία είνε δυνατή άνευ της ερεύνης του περιβάλλοντος και των περιστάσεων, προς τα οποία η ψυχή μας πάντοτε προσαρμόζεται.

Ο Χρηστομάνος κατήγετο εκ Μακεδονίας. Η οικογένειά του ανήκεν εις τους Έλληνας εκείνους προύχοντας οίτινες, ως εκ της υπεροχής των, απετέλουν το σημείον της βολής των κυριάρχων. Διά τούτο εφυγαδεύθη εκ των πρώτων άμα ως εξερράγη η Ελληνική Επανάστασις. Κατέφυγεν εις Βιέννην, όπου είχε συγγενείς, συναποφέρουσα τα ανέπαφα εθνικά ιδεώδη, τα οποία αλύγιστα σφυρηλατεί η δουλεία. Εντεύθεν εβλάστησαν εις την νεανικήν αυτού καρδίαν αισθήματα ελληνικά και η θερμή αγάπη της πατρίδος, τα οποία η προς την επιστήμην μετέπειτα αφοσίωσίς του συνέσφιξε και έφερε προς μίαν μόνην διεύθυνσιν, την επιστημονικήν. Η πρόοδος και ανάπτυξις της ελληνικής επιστήμης υπήρξεν έκτοτε και πάντοτε το ιδανικόν του βίου του.

Έζησε και ανετράφη εις την Βιέννην, εις την πόλιν των τρελλών χορών και των χαριτωμένων τραγουδιών· την πόλιν των τρυφερών αισθημάτων και της αδόλου ευθυμίας· την πόλιν η οποία εγέννησε τον γλυκύν Μόζαρτ και εδόξασε τον Στράους. Εκείνη διέπλασσε και του Χρηστομάνου την καρδίαν. Ηγάπα τρυφερώς την οικογένειάν του, τους φίλους του, τους μαθητάς του, τα παιδιά του, όπως τους ωνόμαζεν. Είχε πνεύμα σπινθηροβόλον, ευπετές (σ.σ. ευκολονόητο) και χαριτολόγον, είχε λεπτότητα και καλαισθησίαν. Η συναναστροφή του έθελγε και επεζητείτο διά τούτο από όλους. Κοινωνικώτατος, γνωρίζων καλώς τον κόσμον, εκ της μακράς αυτού μετά των Ευρωπαίων αναστροφής, ευχάριστος και πνευματώδης, είχε τόσους φίλους όσους και γνωρίμους.

Αι μακραί σπουδαί του κατόπιν εις τα γερμανικά πανεπιστήμια έδωσαν εις τον Χρηστομάνον τον γνήσιον τύπον γερμανού επιστήμονος.

Πλησίον εις τον γίγαντα εκείνον, σωματικώς και πνευματικώς, τον μεγάλον Bunsen, παρά τω οποίω εμαθήτευσεν ως βοηθός, ερρίζωσαν βαθέως εις την ψυχήν του αι γερμανικής ακαμπτότητος εκείναι βάσεις αίτινες χαρακτηρίζουν τους εκείθεν του Ρήνου σοβαρούς επιστήμονας. Μελέτη βαθεία, αγάπη και αφοσίωσις εις την επιστήμην. Τα πάντα διά την επιστήμην.

Διά τούτο όταν νεώτατος ο Χρηστομάνος επανήλθεν εις την Ελλάδα και ευρέθη εις έδαφος έρημον και ακαλλιέργητον επιστημονικώς, ου μόνον υπό την επίδρασιν του ξηρού περιβάλλοντος δεν εμαράνθη ο ζήλος του, αλλά τουναντίον.

Έχων χαράξει βαθέως εις την ψυχήν του τον ευθύν δρόμον, όστις θα τον έφερε προς τον σκοπόν του, βοηθούμενος υπό της αρτίας αυτού μορφώσεως και του ευρέος πνεύματός του, κατώρθωσε διά 45ετών επιμόνων αγώνων να μεταφυτεύση, όσον τούτο ήτο δυνατόν, την γερμανικήν πνευματικήν και θετικήν μέθοδον εις τας επιστημονικάς ημών σπουδάς· να διαδώση την χημείαν και τας φυσικάς επιστήμας, των οποίων υπήρξεν ο μεγαλείτερος εν Ελλάδι απόστολος. Διά των εμπνευσμένων αυτού παραδόσεων μετήγγιζε την ιδίαν αυτού αγάπην προς την επιστήμην εις τας ψυχάς των μαθητών του. Διά της ιδρύσεως, κατόπιν πολυετών αγώνων, του Χημείου της οδού Σόλωνος, εστέγασε την χημικήν επιστήμην και εν Ελλάδι, και μάλιστα εις μέγαρον αντάξιον, εν πολλοίς, των εν Γερμανία.

Παν ό,τι κατώρθωσεν η λατρεία των μαθητών του, η πανελλήνιος φήμη του, οφείλεται εις την προς την επιστήμην αγάπην και αφοσιώσίν του, ήτις τον ενέπνεε εις πάντα αυτού τα έργα. Ήτο κατάδηλος και την ανεγνώριζαν όλοι, οι μαθηταί του, οι συνάδελφοί του, ο κόσμος.

Ο Χρηστομάνος, δεύτερος από αριστερά μεταξύ των ορθίων (δίπλα του, πρώτος από αριστερά, ο καθηγητής Ξαβέριος Λάνδερερ, που δίδαξε πρώτος τη χημεία στην Ελλάδα σε πανεπιστημιακό επίπεδο)

Η πρόοδος της ελληνικής επιστήμης υπήρξεν ο μόνος του πόθος και το ιδανικόν εις το οποίον προσήρμοσε και αφιέρωσε τον βίον του.

Ήτο επιστήμων γερμανός με καρδίαν ελληνικήν.

Ευτυχή εθεώρει ο Pasteur εκείνον όστις έχει εν ιδανικόν και αυτό ακολουθεί καθ’ όλον του τον βίον.

Ο Χρηστομάνος υπήρξεν ευτυχής.

Νεκρολογία Αναστασίου Χρηστομάνου διά χειρός Κωνσταντίνου Δ. Ζέγγελη (1870-1957), ακαδημαϊκού και διακεκριμένου χημικού, που διετέλεσε καθηγητής της Ανοργάνου και Φυσικής Χημείας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο, καθώς και πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είχε δημοσιευτεί στο δεκαπενθήμερο εικονογραφημένο περιοδικό «Παναθήναια» (Οκτώβριος 1906-Μάρτιος 1907, τόμος ΙΓ’).

Ο Κωνσταντίνος Ζέγγελης

Διαπρεπής χημικός, γόνος ονομαστής βυζαντινής οικογένειας με καταγωγή από το Μελένικο (άλλοτε αξιόλογο αστικό κέντρο του ελληνισμού στο βόρειο τμήμα της Ανατολικής Μακεδονίας), ο Αναστάσιος Χρηστομάνος γεννήθηκε στη Βιέννη στις 8 Μαρτίου 1841 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 2 Οκτωβρίου 1906.

Ο Χρηστομάνος υπήρξε όχι μόνο πρωτοπόρος στη συστηματική οργάνωση των χημικών σπουδών στη χώρα μας αλλά και πρωτεργάτης της ίδρυσης και οικοδόμησης του κτιρίου του Παλαιού Χημείου του Πανεπιστημίου Αθηνών επί της οδού Σόλωνος.

Πέραν του διδακτικού έργου του στη Γενική και την Αναλυτική Χημεία, ο Χρηστομάνος ήταν ο πρώτος που εφάρμοσε την εργαστηριακή άσκηση των φοιτητών του στη χημεία.

Σπουδαίες υπήρξαν οι ερευνητικές μελέτες και οι επιστημονικές εργασίες του, όπως και οι δικής του επινοήσεως συσκευές (η του προσδιορισμού του ανθρακικού οξέος, η της εξευρέσεως του σημείου τήξεως κ.ά.).

Από τα μοναδικής αξίας διδακτικά συγγράμματα του Χρηστομάνου ξεχωρίζει το μεγάλο δίτομο έργο του «Εγχειρίδιον Χημείας», που αποτέλεσε σταθμό στην ελληνική χημική βιβλιογραφία.