Μάριος Πλωρίτης: Το «ευ λέγειν»

Με αφορμή το προ ολίγου δημοσιευθέν άρθρο μας εις μνήμην του Γεωργίου Μιστριώτη, σκέψεις και προβληματισμοί του Μάριου Πλωρίτη αναφορικά με τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών, την καίρια θέση της αρχαίας ελληνικής στο περίφημο γλωσσικό πρόβλημα των Ελλήνων (αποσπάσματα από άρθρο του που έφερε τον τίτλο «Τα Αρχαία κι εμείς» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 15 Ιανουαρίου 1984):

[…]

Πως οι «κλασικές σπουδές» δεν κάρπισαν στον τόπο μας είναι κοινή γνώση και κοινό «πάθος». Όπως είναι πάγκοινη γνώση και η αιτία αυτής της ακαρπίας: ο ψευτοκλασικισμός, ο λογιωτατισμός, ο σχολαστικισμός, που κυριάρχησε, δυο αιώνες τώρα, στην Παιδεία μας και στη ζωή μας όλη. Αυτή η «άψυχη και τυπολογική αρχαιογνωσία», που έκανε «το ελληνόπουλο (να) χάνει το πνέμα του το ζωηρό και ελληνικό, (να) κουτιάζει», καταπώς έλεγε, πριν 160 χρόνια, ο Βηλαράς· αυτό το «κατακρεούργημα των Ελλήνων συγγραφέων… η αποστήθισις… η αηδής και σχολαστική μετάφρασις… η διδασκαλία η οποία (τους) καθιστά μισητούς εις τους μαθητάς και η οποία εν πράγμα καταλείπει εις την ψυχήν των μαθητών, τον κόρον και την ανίαν και το συναίσθημα τής πλέον αγόνου καταπονήσεως δι’ όλην των την ζωήν, συνάμα δε την ιδέαν ότι η αίσθησις του αρχαίου κόσμου είνε η διά κενών λέξεων εξύμνησις ακαταλήπτων ιδιοτήτων», όπως έγραφε ο Δ. Γληνός, πριν από 70 ακριβώς χρόνια. Κι άλλα 30 χρόνια αργότερα, ένας άλλος σπουδαίος δάσκαλος, ο Κ. Δ. Σωτηρίου, διαπίστωνε τα ίδια κι ανάλλαχτα: «Καμμιά κατανόηση του αρχαίου πνεύματος. Καμμιά γνωριμία με τους αρχαίους κλασικούς. Δεν ενδιαφέρει τη μέση παιδεία το ελληνικό πνεύμα. Την ενδιαφέρει ο νεκρός τύπος. Οι αρχαίοι κλασικοί κατάντησαν στα σχολεία μας σκιάχτρα της ζωής, σκιάχτρα της χαράς».

Αυτό το άψυχο και ψυχοφθόρο σύστημα, το εξοντωτικό τόσο για το αντικείμενο της σπουδής (τους Αρχαίους) όσο και για τα υποκείμενά της (τους μαθητές), στάθηκε η ρίζα της αποστροφής των «ελληνοπαίδων» όχι μόνο για την αρχαία γραμματεία, αλλά και για την ελληνική γλώσσα, γενικότερα: τα «ελληνόπουλα» απ’ τη μια σπαταλούσαν χρόνια και χρόνια για να μάθουν να «ψιττακίζουν» (σ.σ. παπαγαλίζουν) μια γλώσσα που οι μεγάλοι τούς κανοναρχούσαν πως είναι «έξοχη» και που, για τα ίδια, δεν ήταν παρά ένας ασήκωτος σάκκος από σκωληκόβρωτους (σ.σ. σκουληκοφαγωμένους) γραμματικούς κανόνες. Απ’ την άλλη, οι ίδιοι δάσκαλοι τούς μάθαιναν να περιφρονούν τη «χυδαία» γλώσσα της ζωντανής λαλιάς τους. Κι έτσι, τα δύσμοιρα δε μάθαιναν, τελικά, παρά να σιχαίνονται και τη μια γλώσσα —που τους ήταν απρόσιτη— και την άλλη — που ήταν «πρόστυχη»… Θεμέλιο και «πνεύμα» της Παιδείας μας ήταν —καθώς έλεγε ο Γληνός— η «μίμησις αλλοτρίου τύπου, προερχομένη εκ καταφρονήσεως της ιδικής μας υποστάσεως».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 15.1.1984, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Και αιτία της αιτίας, ο αντιλαϊκός, ο ολιγαρχικός χαρακτήρας της όλης εκπαίδευσής μας. Πράγμα που καταγγέλλανε όχι μόνο οι φωτισμένοι Δάσκαλοι του Τόπου, αλλά κι ο ίδιος ο υπουργός Παιδείας Κ. Γόντικας, γράφοντας το 1929:

«Το εκπαιδευτικόν μας σύστημα παρημέλησε την εκπαίδευσιν των μεγάλων λαϊκών μαζών, καταστήσαν την παιδείαν ημών ολιγαρχικήν».

[…]

Πως η ελληνική γλώσσα είναι ουσιαστικά η ίδια απ’ την αρχαία αφετηρία της ως τις μέρες μας, το διαλαλούν οι πάντες, παλιοί και νέοι, δημοτικιστές και αρχαιόπληκτοι.

[…]

Αλλά τι χρείαν έχομεν άλλων μαρτύρων, όταν υπάρχει ο πρώτος Μάρτυρας, η ίδια η γλώσσα; Όταν πάμπολλες λέξεις της έχουν μείνει ανάλλαχτες απ’ τον Όμηρο ως τα σήμερα; Όταν λέμε, όπως εκείνος, «θάλασσα» και «φίλος» και «ψυχή» και «πένθος» και «μύθος» και «γλώσσα», βέβαια — κι αμέτρητα άλλα; Κι όχι λέξεις μονάχα, αλλά και φράσεις ολόκληρες, που ’γιναν αποφθέγματα και παροιμίες, επιζούν στον καθημερινό μας λόγο — απ’ το «Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα» ως το «Ες αύριον τα σπουδαία» και το «Ή ταν ή επί τας». […]

Γνώση, λοιπόν, της σημερινής μορφής της γλώσσας μας είναι γνώση μισή, μισερή (σ.σ. ημιτελής), αν δεν προεκτείνεται στις ρίζες της, αρχαίες και μεσαιωνικές, απ’ όπου γεννήθηκε, αρδεύθηκε, πλουτίστηκε το μυριόφυλλο γλωσσικό μας δέντρο. Κι αντίστροφα: μόνο αν κατέχεις την τωρινή μας γλώσσα σ’ όλο τον πλούτο και τις αποχρώσεις της, μόνο τότε μπορείς να γευτείς και της αρχαίας γλώσσας την πολύχυμη αμβροσία.

Είναι «φιλολογίτιδα» αυτά; Κάθε άλλο! Είναι πνευματική, παιδευτική, ανάγκη, αλλά και ανάγκη εθνική, στην πιο ουσιαστική έννοια του όρου. Δίκαια έγραφε ο Κ. Γεωργούλης, πριν από 35 χρόνια:

«Η γλώσσα του ελληνικού λαού είναι αδιάσπαστη από τον Όμηρο έως τον Σολωμό και τον Παλαμά. Η μελέτη των αρχαίων συγγραφέων, σε συνεπαφή και αδιάκοπο παραλληλισμό προς τη νεοελληνική γλωσσική και πολιτιστική παράδοση, χαρίζει στα ερμηνευτικά και φιλολογικά προβλήματα άφταστη ζωντανή επικαιρότητα και εμφανίζει τη συνέχεια της πνευματικής υπόστασης του ελληνικού έθνους ως ενιαία και ανεξολόθρευτη».

Θα μας αντιταχθεί, ίσως, πως το πνεύμα του αρχαίου κόσμου μπορεί να το γνωρίσει ο μαθητής μέσ’ απ’ τις καλές μεταφράσεις. Σίγουρα, μια εύστοχη απόδοση του «Επιτάφιου» ή του «Οιδίποδα» είναι ασύγκριτα πιο «μορφωτική» απ’ τον παραμορφωτικό κατακερματισμό τους σε συντακτικά αινίγματα και γραμματικούς γρίφους.

Αλλά —ποιος δεν το ξέρει;— στα λογοτεχνικά κείμενα το ύφος δεν έχει μικρότερη βαρύτητα απ’ το νόημα — και το ύφος είναι αναπόσπαστα δεμένο με τη γλώσσα. Και αποτελεί βέβαια κοινοτοπία κοινοτοπιών να πούμε πως καμιά μετάφραση δεν μπορεί ν’ αποδώσει το ύφος —ιδιαίτερα, των αρχαίων— σ’ όλη του τη μεστότητα και τη γλαφυρότητα.

Ναι, η γενική επικοινωνία των μαθητών με τα θέματα και τα νοήματα των αρχαίων κειμένων μπορεί, βέβαια, να πραγματώνεται με τις άξιες μεταφράσεις. Αλλά για την πλήρη «κοινωνία» μ’ εκείνα είναι απαραίτητη η παράθεση ΚΑΙ του αρχαίου κειμένου — όπως γίνεται στις ξένες κι ελληνικές χρηστικές εκδόσεις. Κι αν είναι δύσκολη (πολυδάπανη ή δεν ξέρω τι άλλο) η παράθεση ολόκληρου του αρχαίου κειμένου, θα πρέπει τα σχολικά βιβλία να περικλείνουν τα πιο χαρακτηριστικά «χωρία» του πρωτότυπου. Όταν οι μαθητές δεν πεδικλώνονται (σ.σ. σκοντάφτουν, μπουρδουκλώνονται) σε συντακτικά δόκανα και γραμματικές ξόβεργες, όταν έχουν εισδύσει στα νοήματα του αρχαίου κειμένου μέσ’ απ’ τη μετάφραση, δεν δυσκολεύονται (με τη βοήθεια του δασκάλου τους, φυσικά) να κατανοήσουν και το πρωτότυπο — αφού, μάλιστα, είναι γραμμένο σε γλώσσα που ’χει συγγένεια αίματος με την τωρινή μας.

Η παράθεση αυτή —η «μετάληψη» απ’ το πρωτότυπο, γενικότερα— αποτελεί γόνιμο πρότυπο και πολύτιμο δίδαγμα για την καλλιέργεια της γλώσσας και του ύφους των μαθητών. Εκεί θα βρουν ατόφιες τις αρετές του αρχαίου λόγου, την έξοχη εκείνη αίσθηση μέτρου, βάθους και σαφήνειας.

[…]

Χρόνια και χρόνια ταλανίστηκε τούτος ο τόπος απ’ την κούφια λατρεία των αρχαίων τύπων, απ’ την «προγονοπληξία» που μας οδήγησε σε πνευματική αποπληξία. Θα ήταν, όμως, πλάνη εσχάτη, αν, προσπαθώντας ν’ αντικαταστήσουμε —επιτέλους!— τη λατρεία του αρχαίου γράμματος με τη λατρεία του αρχαίου πνεύματος, παραγνωρίζαμε τη σημασία που είχε και το γράμμα για το πνεύμα των Αρχαίων.

«Διάνοια και λόγος ταυτόν» (Η σκέψη και ο λόγος είναι το ίδιο πράγμα), έλεγε καίρια ο Πλάτων. Θα ήταν πλάνη εσχάτη αν παραγνωρίζαμε πως, για τους Έλληνες, μια «καλή σκέψη» κακά διατυπωμένη ήταν ανάπηρη σκέψη· πως ο Λόγος, για κείνους, δεν ήταν πλήρως έλλογος (λογικός) αν δεν ήταν εύ-λογος (ωραία ειπωμένος). Κι αυτό το «ευ λέγειν» είναι μια απ’ τις μεγαλύτερες ευλογίες που μπορεί να μας χαρίσει η άμεση επαφή με τον «ανθηρό ελληνικό λόγο».