Ζητείται ελληνικό Breadtube

Στο -σχεδόν 40 ετών πλέον- βιβλίο του The Last Intellectuals (στα ελληνικά: Οι Τελευταίοι Διανοούμενοι από τις εκδόσεις Νησίδες), ο αμερικανός ιστορικός Ράσελ Τζακόμπι παρατηρούσε ότι μία σειρά φαινομένων, από την υπερεξειδίκευση των νέων ερευνητών μέχρι την προτεραιότητα των παιχνιδιών με τις λέξεις έναντι του επικοινωνήσιμου λόγου ή ακόμα και εξωτερικούς παράγοντες όπως η εξορία των Πανεπιστημίων μακριά από το κέντρο των πόλεων μετά τον Μάη του ‘68, όλα μαζί συνέτειναν σε μία έκλειψη. Οι φιγούρες εκείνες των διανοουμένων παλαιότερων εποχών που ήταν πολυπράγμονες, έκκεντροι και ελεύθεροι στεγανών στη σκέψη είχαν πια εξαφανιστεί και οι θέσεις τους παρέμεναν ήδη τη δεκαετία του 1980 όταν γράφτηκε το βιβλίο ως επί το πλείστον κενές, με ό,τι συνεπάγεται αυτό για τη δημόσια συζήτηση και την πολιτική των μαζών – ιδίως την αριστερή, αλλά όχι μόνο.

Με τη συγγραφή του βιβλίου, ο Τζακόμπι χρεώθηκε την επινόηση του νεολογισμού «δημόσιος διανοούμενος», αυτός δηλαδή που υπερβαίνει τα τείχη της Ακαδημίας και της εξειδίκευσης, κομίζοντας την κριτική του σκέψη σε ευρύτερα ακροατήρια. Τέτοιοι μπορούσαν να εντοπιστούν σε διαφορετικές εποχές και απ’ άκρη σε άκρη του πολιτικού φάσματος: από τον Λιούις Μάμφορντ και τη μοναδική του οπτική στον βιομηχανικό πολιτισμό, ως τον συντηρητικό Ρίτσαρντ Χοφστάντερ και τα μοτίβα που μόνο εκείνος διέκρινε στην αμερικανική πολιτική Ιστορία, αλλά και τον κεϋνσιανό σούπερσταρ οικονομολόγο Τζον Κένεθ Γκάλμπρεϊθ.

Το βιβλίο του Τζακόμπι πυροδότησε διενέξεις σπάνιας έντασης και μαζικότητας, οι οποίες μάλιστα συνεχίζουν μέχρι σήμερα. Συνήθως, δε, ο λόγος της διένεξης δεν ήταν τα διάφορα -συνήθως άστοχα- επιμύθια που έγραψε κατά καιρούς, αλλά το ίδιο το αρχικό επιχείρημα του βιβλίου: χιλιάδες είναι οι άνθρωποι που επιδείκνυαν και επιδεικνύουν περιπτώσεις είτε ατόμων, είτε ολόκληρων νέων μέσων, χώρων και τρόπων έκφρασης με δημόσιες αξιώσεις. Ο Τζακόμπι απαντάει μέχρι σήμερα -πιο πρόσφατα στον πρόλογο του τελευταίου του βιβλίου το 2022- ότι είναι εξαιρέσεις που ενισχύουν τον κανόνα που έθεσε, χωρίς να τον διαψεύδουν.

Στην πραγματικότητα, το σφάλμα τόσο του Τζακόμπι, όσο και των επικριτών του, ήταν ότι είδαν στο επιχείρημα του βιβλίου ένα ολοκληρωτικό θέσφατο και όχι τη διάγνωση μιας ροπής της εποχής. Γιατί πράγματι, δύσκολα θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ο κριτικός λόγος, όντας περίκλειστος εντός των τειχών των πανεπιστημίων, δεν τείνει να γίνει στεγανοποιημένος και μονοδιάστατος και ό,τι περισσεύει από αυτόν στη δημοσιότητα των ΜΜΕ τις τελευταίες δεκαετίες είναι συνήθως προκάτ και ρηχό. Κι αυτό χωρίς να δούμε τις επιμέρους τομές που έφερε η μαζικοποίηση της τηλεόρασης, ο θάνατος του Τύπου, η έλευση του ίντερνετ και το smartphone, από το facebook, στο instagram και το youtube και εν τέλει, στο tik tok.

Από την άλλη, θα ήταν ανυπόστατο να ισχυριστεί κανείς ότι αυτός ο αργός θάνατος του δημόσιου διανοούμενου επελαύνει χωρίς ρωγμές, αντιστάσεις και αντίρροπες κινήσεις, άλλοτε ισχυρές και άλλοτε ισχνές και σχεδόν αδιόρατες, ακολουθώντας την άμπωτη και την παλίρροια της δημόσιας συζήτησης. Ο ίδιος ο Τζακόμπι χαιρέτισε τη δεκαετία του 2000 μια νέα εποχή δημοσιολογίας που εγκαινίαζε η μπλογκόσφαιρα, με δημόσιους διανοούμενους έξω από τα στεγανά των θεσμών που ο ίδιος έβλεπε ως χώρους αναπαραγωγής του προβλήματος: τα πανεπιστήμια και τα ΜΜΕ.

Αυτό που ενδεχομένως και ο ίδιος ο Τζακόμπι δεν μπορούσε να προβλέψει ήταν ότι η αναβίωση των δημόσιων διανοουμένων θα μπορούσε μια μέρα να μην έρθει μέσα από το κείμενο. Θα μπορούσε μάλιστα να μην αναδυθεί καν με δική της πρωτοβουλία, αλλά από την ανάγκη να απαντηθεί η πολυδιάστατη κατάληψη του διαδικτύου από τη νέα ακροδεξιά, την alt-right.

Ανιχνεύοντας σήμερα τις ρίζες των δημοφιλέστερων breadtubers*, δηλαδή των δημιουργών περιεχομένου στο YouTube που παράγουν βιντεο-μονογραφίες με αριστερό πολιτικό πρόσημο, τα πρώτα τους βήματα είχαν σκοπό να απαντήσουν είτε σε συγκεκριμένα δεξιά και ακροδεξιά βίντεο, είτε σε επιχειρήματα που ήταν εξαιρετικά δημοφιλή στα χρόνια της ανόδου του Ντόναλντ Τραμπ και των ρευμάτων που αναδύθηκαν μαζί του.

Σταδιακά όμως, οι δημιουργοί του Breadtube (ή τουλάχιστον οι δημοφιλέστεροι και καλύτεροι του είδους) έχουν αρχίσει να γίνονται πιο προγραμματικοί, τόσο στην αισθητική, όσο και στο περιεχόμενο των μονογραφιών τους. Αρκεί να δει κανείς το σχεδόν τρίωρο βιντεο-δοκίμιο με θέμα τη συνωμοσιολογική σκέψη που κυκλοφόρησε προ ημερών η -κατά πολλούς «βασίλισσα του YouTube»- Νάταλι Γουίν στο κανάλι της, Contrapoints, για να καταλάβει ότι πλέον έχουμε μπροστά μας έναν ολότελα καινούργιο τρόπο διάδοσης της κριτικής που μόνο σε λίγα πράγματα μοιάζει με όσα ξέραμε ως τώρα.

Το σύγχρονο βιντεο-δοκίμιο του Breadtube δεν είναι σινεμά· δεν είναι ούτε τηλεόραση, ασχέτως αν έλκει κάποια στοιχεία και από τα δύο μέσα. Είναι ένα υβρίδιο που μπορεί να συνδυάζει την (τηλεοπτική) απεύθυνση στον θεατή κατά πρόσωπο με το (κινηματογραφικό) μοντάζ που δεσμεύει την προσοχή σε μεγαλύτερες αφηγήσεις. Είναι ταυτόχρονα αυστηρό και εξομολογητικό, ενώ χάρη στον οπτικοακουστικό χαρακτήρα του και την προβολή του στο YouTube παρουσιάζει μια ευελιξία στη χρήση των πηγών που κανένα άλλο μέσο δεν θα μπορούσε να επιτύχει. Ναι, αποτελεί σαφέστατα εξέλιξη της αξιοθαύμαστης αγγλοσαξονικής κριτικής παράδοσης του essay και ποπ διάδοχο των ντοκιμαντέρ του Adam Curtis ή του Chris Marker· ταυτόχρονα όμως εκτείνεται παραπέρα, σε εκφραστικές δυνατότητες που μέχρι τώρα έμοιαζαν ανέφικτες.

Το προαναφερθέν Conspiracy της Contrapoints είναι ένα έξοχο τέτοιο παράδειγμα. Ένα σπονδυλωτό δοκίμιο που όχι μόνο ανατρέχει στην ιστορία της συνωμοσιολογικής σκέψης, αλλά και ιχνηλατεί μία τυπολογία της, ανοίγει έναν διάλογο ανάμεσα στην επικαιρότητά και τη διαχρονικότητά της, παίζει με τα φώτα, τις εντυπωσιακές ενδυμασίες, το σημειολογικά πυκνό σκηνικό, εναλλάσσει την οικειότητα με την αποξένωση, διανθίζει με πολύ και καλό χιούμορ και όταν πια έχουν περάσει οι τρεις ώρες, έχει φτάσει σε ένα βάθος στο οποίο κανένα μαζικό μέσο δεν θα καταφέρει, πολλώ δε μάλλον συνδυάζοντας μαζί και τη μαζική πρόσβαση και διαδραστικότητα που δίνει ένα μέσο σαν το YouTube.

Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί και για άλλα έργα των breadtubers: το πρόσφατο βίντεο του F.D. Signifier που καταπιάνεται με τις κακές και επιβλαβείς παρωδίες του μαύρου ριζοσπαστισμού· το κοφτερό μάτι του Skip Intro που ανατέμνει την «copaganda» στις πιο δημοφιλείς τηλεοπτικές σειρές· τα παλαιότερα βίντεο της Lindsay Ellis που θα μπορούσαν να αποτελέσουν σεμινάριο πανεπιστημιακής διδασκαλίας για τη θεωρία του κινηματογράφου· τα μοναδικά και τελείως ετερόδοξα δοκίμια κριτικής τέχνης του Jacob Geller και πολλά ακόμα.

Το «ετερόδοξο» είναι ίσως η λέξη-κλειδί για τη μορφή που πήρε σταδιακά το Breadtube. Αυτό που εντυπωσιάζει πλέον, είναι ότι συγκρινόμενα με την εσωστρέφεια των πανεπιστημίων και την υποβάθμιση της αρθρογραφίας και του σχολιασμού στον Τύπο, αυτές οι βιντεο-μονογραφίες χαρακτηρίζονται από μια πρωτοτυπία και μια ανεξαρτησία που πλέον μοιάζει αν όχι απαγορευτική, τουλάχιστον δυσχεραίνουσα στους παραδοσιακούς χώρους που κάποτε φιλοξενούνταν η κριτική σκέψη. Και φυσικά, μπορεί να μην πέτυχε στο να αντιστρέψει την ακροδεξιά κατάληψη του διαδικτύου, όμως τελικά πέτυχε σε κάτι πολύ πιο φιλόδοξο από τον αρχικό στόχο του να αποκαλέσει απλό ανάχωμα: έγινε μια διακριτή κουλτούρα.

Προ μηνών, έγραφα για την «ambient πολιτικοποίηση», τον ληθαργικό τρόπο με τον οποίον παρακολουθούν πολλοί στα κινητά τους μια ατελεύτητη ροή φθηνού και πρόχειρου ακροδεξιού περιεχομένου. Αν είναι να αποκατασταθεί κάτι από την άλλη πλευρά στη δημόσια σφαίρα, που να δώσει λόγια στις διάφορες κοινωνικές δυναμικές, το παιχνίδι της προχειρότητας και της βρωμιάς είναι εγγενώς σικές υπέρ της ακροδεξιάς. Αυτό που θα μπορούσε να κάνει μια πιο ριζοσπαστική πλευρά, θα ήταν να βασιστεί σ’ αυτό που πάντα έκανε καλύτερα: έβγαζε τα καλύτερα έντυπα, τα καλύτερα ντοκιμαντέρ και ταινίες, στελέχωνε τις εφημερίδες (γιατί αλλιώς δεν θα διαβάζονταν), είχε μία προωθητική ευφυΐα που μπορούσε να κατακτήσει το κάθε μέσο. Κι αυτή η έκλειψη και ο μαρασμός της είναι που έχει αφήσει ανοιχτό το πεδίο σε κάθε λογής τέρατα.

Θα μπορούσε και τώρα να το κάνει όπως το Breadtube. Μόνο που στην Ελλάδα που το υποψήφιο κοινό είναι αισθητά χαμηλότερο και οι απολαβές από το YouTube ισχνές, κάτι τέτοιο μοιάζει αδύνατο. Γρίφος προς επίλυση.

—

* Όπως σχεδόν όλοι οι όροι που γεννήθηκαν και έζησαν μέσα στο διαδίκτυο, το Breadtube (εμπνευσμένο από την Κατάκτηση του Ψωμιού του Πιότρ Κροπότκιν) είναι: α) αγνώστου πατρότητας και β) κυρίως ειρωνικό – ασχέτως αν πολλοί από τους αριστερούς δημιουργούς το έχουν οικειοποιηθεί εν μέρει.