Ο «Πετρίτης»: Μια αλληγορία για τους πραγματικούς θηρευτές της φύσης

Δεν απειλούνται μόνο σήμερα, στην εποχή του Ανθρωπόκαινου, τα πουλιά. Ο «Πετρίτης» του Τζων Άλεκ Μπέικερ (εκδ. Δώμα, μτφ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, 2025), από τα μεγάλα έργα της φυσιογραφικής παρατήρησης, το οποίο έμενε στην αφάνεια επί σειρά ετών, θυμίζει μια απειλή από τη δεκαετία του 1960. Τότε που ένας από τους πιο εξελιγμένους θηρευτές του πλανήτη έπεσε θύμα της τοξικής επίδρασης των οργανοχλωριωμένων φυτοφαρμάκων, σε σημείο που θεωρήθηκε είδος υπό εξαφάνιση.

Είναι, λοιπόν, ένα βιβλίο που ταιριάζει στην αίσθηση κατεπείγοντος της εποχής μας για τις σαρωτικές αλλαγές που επιφέρει ο άνθρωπος στο περιβάλλον του -δευτερευόντως και για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. «Προσπάθησα, προτού να είναι πολύ αργά, να αποτυπώσω την εξαίσια ομορφιά αυτού του πουλιού και να αποδώσω το θάμβος του τόπου στον οποίο ζούσε, ενός τόπου, για μένα, εξίσου πληθωρικού και μεγαλειώδους όσο κι η Αφρική. Ενός κόσμου θνήσκοντος, σαν τον πλανήτη Άρη, κι όμως ακόμα λαμπερού». Ο κόσμος αυτός είναι ένα τμήμα του Έσσεξ, μια έκταση περίπου 550 τετραγωνικών χιλιομέτρων, όπου ο Βρετανός συγγραφέας (1926 – 1987) παρατηρούσε επί 10 χρόνια τη συμπεριφορά του πετρίτη. Όσο πεσιμιστής κι αν ακούγεται στο παραπάνω απόσπασμα, μέσα από τις σελίδες του αναδύεται όχι τόσο ένας κόσμος που πεθαίνει, όσο ένας κόσμος που ανανεώνεται κάθε μέρα -έστω και μέσα από το σκοτάδι.

Ο «Πετρίτης», όμως, δεν είναι ένα έργο ζωολογίας ή μόνο μια προειδοποίηση για το μέλλον γραμμένη το 1967. Το βιβλίο αποτελεί τη μείξη πολλών ειδών -περιπατητικής λογοτεχνίας, παρατήρησης, δοκιμίου και ενδοσκόπησης- «ντυμένη» με ποιητική πρόζα. Το ενδιαφέρον για το αρπακτικό πτηνό γίνεται ενδιαφέρον για τις λέξεις με τις οποίες θα αποδώσει την προσωπική του «εμμονή» ο Μπέικερ. Το ημερολόγιο που κρατάει, αρχής γενομένης από την 1η Οκτωβρίου 1962 (και έως τις 4 Απριλίου 1963), είναι η παρατήρηση στα καλύτερά της:

Το φθινόπωρο ανατέλλει στον φωτεινό ουρανό. Τα σιτηρά έχουν συγκομιστεί. Τα θερισμένα χωράφια λάμπουν. Γλιστρώντας πάνω από τα περιβόλια που αναδίδουν την όξινη μυρωδιά των πεσμένων φρούτων και βρίθουν από παπαδίτσες και πύρρουλες, ένας πετρίτης έρχεται ανεμοπορώντας και κουρνιάζει σε μια κλήθρα της όχθης. Οι ίσκιοι του νερού παίζουν πάνω στο ανήσυχο πρόσωπο του γερακιού με τον λιτό χρωματισμό. Καθρεφτίζονται στα ψυχρά μάτια ενός ερωδιού που παρακολουθεί. Το φως του ήλιου λαμπυρίζει. Με το δόρυ του ράμφους του ο ερωδιός τρυπά τον θαμπό κερατοειδή του ποταμού. Ο πετρίτης σηκώνεται ψηλά, προς τα σύννεφα που ανοίγουν.

Και στις 5 Δεκεμβρίου:

Ο ήλιος έβαλε φωτιά στους παγωμένους θαμνοφράχτες, το λευκό κοράλλι τους απέκτησε μια λάμψη ψυχρή, βλοσυρή. Όλα ήταν ασάλευτα στη σιωπηλή κοιλάδα, μέχρι που οι κρύσταλλοι της ομίχλης έλιωσαν κι άχνισαν στον ήλιο, και τα δέντρα άρχισαν να στάζουν μέσα στη σπηλαιώδη καταχνιά. Τώρα αντηχούσαν μπερδεμένες φωνές και ήχοι απ’ τα αγροκτήματα που ξυπνούσαν.Ο πετρίτης πέταξε από μια θημωνιά πλάι στο δρόμο, όπου αναπαυόταν κάτω από τον ήλιο, και πήγε στο ποτάμι.

Σαν να ήξερε ο συγγραφέας ότι μόνο με την περιγραφή του θηρευτή θα μπορούσε να πάρει με το μέρος του αρκετούς, αλλά όχι πολλούς μελλοντικούς αναγνώστες. Αντιθέτως, με την πρόζα θα μπορούσε να κερδίσει ακόμη και όσους δεν δελεάζονται από τη φυσιολατρική γραφή (και, προφανώς, τα εύσημα για την ελληνική έκδοση ανήκουν στη μεταφράστρια Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, η οποία διατήρησε τον ρυθμό με τα αλλεπάλληλα «πετάγματα» του Μπέικερ και επέλεξε τις κατάλληλες λέξεις για να περιγράψει είδη πτηνών, αποχρώσεις, τη μορφολογία του εδάφους και το αίσθημα της παρατήρησης).

Ο Μπέικερ αμφισβητήθηκε στην εποχή του, όπως διαβάζουμε στην εισαγωγή του Μαρκ Κόκερ. Ειδικά το περιοδικό «Essex Bird Report» θεώρησε υπερβολικές τις «επαφές» του συγγραφέα με τους πετρίτες και υποστήριξε ότι μάλλον έβλεπε εξημερωμένα είδη (δηλαδή τους πετρίτες των γερακάρηδων). Και η αλήθεια είναι ότι σε αρκετά σημεία το βιβλίο φαίνεται να περιλαμβάνει πλεονάζουσα πληροφορία ή να φωνάζει τον ενθουσιασμό του: στιγμές στιγμές έχεις την αίσθηση ότι γύρω από τον παρατηρητή πετούν συνεχώς, κυνηγούν και ραμφίζουν δεκάδες πετρίτες -την ώρα που άλλοι ειδικοί ισχυρίζονταν ότι ήταν πάντοτε σπάνιες οι επισκέψεις του είδους. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για τη συμπύκνωση μιας δεκαετούς αναζήτησης σε περίπου 220 σελίδες. «Ο Μπέικερ χώρεσε δέκα χρόνια μέσα σε μία και μοναδική “κυνηγετική περίοδο” φροντίζοντας να “απογυμνώσει” την αφήγηση “μέχρι που να μείνει το ματωμένο κόκκαλο” – για να δανειστούμε μια φράση από ένα πρώιμο ποίημά του» σημειώνει στο κατατοπιστικό επίμετρο ο Ρόμπερτ ΜακΦάρλαν, συγγραφέας περιπατητικής λογοτεχνίας, τον οποίο γνωρίζουμε πλέον από την «Υπογαία» (εκδ.Μεταίχμιο), αλλά και από το -κατά την άποψή μου, ανώτερο- «The old ways» (Hamish Hamilton , 2012), όπου ξεκινάει από το σπίτι του στο Κέιμπριτζ για να περιπλανηθεί στις δαιδαλώδεις διαδρομές της αγγλικής και σκωτσέζικης παράκτιας ζώνης. Η πρόζα που χρησιμοποιεί σίγουρα έχει αναφορές στον ρυθμό του «προπάτορα». Γι’ αυτό και ο ΜακΦάρλαν είχε υπογράψει τον πρόλογο στην έκδοση του 2004 στη σειρά του New York Review of Books, με την οποία ο «Πετρίτης» επανήλθε στο προσκήνιο.

Πέρα πάντως από τη συμπεριφορά των πτηνών, τους διαχωρισμούς των ειδών, τη λεία που πέφτει στα γαμψά νύχια των θηρευτών, η βασική διάκριση που διατρέχει το βιβλίο είναι άλλη. «Δεν υπάρχει τίποτα τρομερότερο για ένα άγριο πλάσμα -ούτε ο πόνος, ούτε ο θάνατος- από το φόβο του ανθρώπου…Εμείς είμαστε οι φονιάδες. Ζέχνουμε θάνατο. Κουβαλάμε την αποφορά του. Κολλάει επάνω μας σαν παγετός. Αδύνατον να τον διώξουμε» γράφει ο Μπέικερ. Γι’ αυτό και η δική του κατάθεση λειτουργεί σαν καθαρτήρια διάβαση στον τόπο όπου το αίσθημα μπορεί να αποκτήσει μία πρωτόγνωρη -λέγε την και ποιητική- διάσταση: «Πάντα λαχταρούσα να ζήσω την έξω ζωή, να είμαι στο όριο των πραγμάτων, οι ανοιχτοί τόποι και η σιωπή να ξεπλύνουν από πάνω μου το ανθρώπινο άγος, όπως η αλεπού αποβάλλει τη μυρωδιά της μες στην ψυχρή αθωότητα του νερού. Να επιστρέψω στην πόλη σαν ξένος. Η περιπλάνηση σκορπάει μια μεγαλοσύνη που σβήνει όταν επιστρέφεις».

‘Ολα αυτά από το μοναχοπαίδι ενός δυστυχισμένου γάμου, που γεννήθηκε στις 6 Αυγούστου 1926 στο Τσέλμσφερντ του Έσσεξ. Σε ηλικία 8 ετών έπαθε ρευματικό πυρετό, οι επιπλοκές του οποίου θα τον συνοδεύουν σε όλη του τη ζωή. Η αρθρίτιδα με την οποία διαγνώστηκε εξαπλώθηκε και γύρισε σε αγκυλοποιητική σπονδυλαρθρίτιδα, που προκάλεσε σύντηξη των μυών, των οστών και των συνδέσμων της σπονδυλικής στήλης. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 εργαζόταν στην εταιρεία ασφάλισης Automobile Association της γενέτειράς του, όπου γνώρισε τη γυναίκα του Ντορίν, με την οποία παντρεύτηκαν τον Οκτώβριο του 1956. Ήταν η περίοδος κατά την οποία πρωτοήρθε σε επαφή με την παρατήρηση πουλιών. Με προβλήματα στην κίνηση αλλά και στην όραση. Κι όμως, εκεί κρυβόταν όλο το στοίχημα για τον ακαταπόνητο περιηγητή που έγραφε σαν ποιητής. Όχι αυτό που κοίταζε, αλλά αυτό που έπρεπε να φιλτράρει. «Είναι πληκτικές οι λεπτομερείς περιγραφές τοπίων» γράφει. «Το πιο δύσκολο πράγμα να δει κανείς είναι αυτό που όντως υπάρχει».