Ρένος Αποστολίδης: Το «επικινδύνως ζην»

Από τον πόλεμο εμπνέεται και στο νέο του βιβλίο «Ο Α2» ο κ. Ρένος Αποστολίδης. Και μάλιστα στην πλέον δραματική του μορφή, της εμφύλιας διαμάχης. Μας ξαναφέρνει έτσι στο κλίμα της «Πυραμίδας 67», που θα πρέπει να λογαριάζεται όχι μονάχα από τις πλέον ευτυχισμένες στιγμές της πεζογραφίας του συγγραφέα της «Κριτικής του μεταπολέμου», αλλά και από τα σημαντικώτερα επιτεύγματα της γενιάς του. Κι’ αν δεν προσέχτηκε όσο έπρεπε, ως προς τη στάση ζωής που συγκεκριμενοποιούσε, την ευθύνη δεν τη φέρει ο συγγραφέας, αλλά εμείς οι άλλοι, που είχαμε τόσο υποστή την επίδραση του περιβάλλοντος, ώστε να έχουν ατονήσει τα αισθητήριά μας. Τον κ. Αποστολίδη ακολούθησαν ή και συνοδοιπόρησαν μαζί του και μερικοί άλλοι της γενιάς του. Είναι, νομίζω, το πλέον ουσιαστικό και το μόνο νέο που επέτυχε να προσφέρη στην πεζογραφία και τη ζωή μας η πρώτη μεταπολεμική γενιά. Τη σημασία του οποίου, ωστόσο, για να την κατανοήσουμε σ’ όλη της την έκταση, χρειάστηκε να γίνουμε μάρτυρες των πρόσφατων σε διεθνή κλίμακα συμβεβηκότων. Τα οποία σαφώς άφησαν να υπονοηθή ότι και οι πλέον «μονολιθικές» καταστάσεις στην εποχή μας δεν κατάφεραν, ακόμη τουλάχιστο, να εμποδίσουν τη δημιουργία ρηγμάτων στο εσωτερικό τους. Η εμφάνισή τους, κάθε τόσο, στα πλέον διάφορα καθεστώτα υποδηλώνει ότι υπάρχουν πάντοτε συνειδήσεις που αρνούνται να «προσαρμοσθούν».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 6.10.1968, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Από τον πόλεμο, είπαμε, εμπνέεται ο κ. Αποστολίδης. Χωρίς, ωστόσο, αυτός και οι συνθήκες που δημιουργεί να είναι ο κύριος στόχος του συγγραφέα. Κι’ ας αναφέρεται συνεχώς σ’ αυτόν. «Άνθρωπον αναζητεί», θα έλεγα, κατά το παράδειγμα του αρχαίου κυνικού. Που οι αναλογίες των δύο εποχών το μεταβάλλουν, εν τούτοις, σε περίπτωση από τις πλέον συνήθεις στις μέρες μας. Γιατί ό,τι βαρύνει σήμερα πλέον δεν είναι παρά το ποσοστό της «ανθρωπιάς» που περισώθηκε στον καθένα μας. Πάνω στην οποία και μόνο υπάρχει περίπτωση να οικοδομήση κανένας τις καθαρά προσωπικές του σχέσεις, να διατηρήση τον όποιας μορφής «διάλογο» με τον διπλανό του. Να μην κόψη, δηλαδή, και τον τελευταίο δεσμό του με τον κόσμο που τον περιβάλλει. Για τον κ. Αποστολίδη, ο «άνθρωπος» που αναζητάει στο νέο του βιβλίο έχει συγκεκριμένο σχήμα. Είναι το πρότυπο που έχει σχηματίσει για τη ζωή και που πιστεύει ότι το πραγματώνει ο ίδιος σαν ανθρώπινη ύπαρξη. Γιατί στην πραγματικότητα ο ήρωάς του μονάχα στα εξωτερικά καθέκαστα, στον τρόπο της εκδήλωσης, διαφοροποιείται από τον αφηγητή. Η δομή του βιβλίου, στο σημείο αυτό, μου θυμίζει τον «Αλέξη Ζορμπά». Του οποίου ο συγγραφεύς, φαντάζομαι, θα έβλεπε πολύ οικείο του τον ήρωα του Αποστολίδη. Με τη διαφορά ότι εδώ δεν αντιπαρατάσσονται δύο διαφορετικοί άνθρωποι, δύο άκρως αντίθετα ιδεώδη ζωής, που συνυπήρχαν, εν τούτοις, στον συγγραφέα της νέας «Οδύσσειας», όπως στο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη, αλλά υπάρχει ένα και το αυτό πρόσωπο, σε δύο αντίτυπα. Το άτομο, το αναρχικό άτομο, που δεν ξέρει και δεν αναγνωρίζει άλλο νόμο στη ζωή πέραν της θελήσεώς του, που αρνείται και θεωρεί εξευτελισμό της ανθρώπινης υπόστασής του να προσαρμοσθή στον «κανόνα», τον όποιο «κανόνα», που καθιέρωσαν οι τρίτοι, το έτοιμο όλα να τα παίξη κάθε στιγμή για χάρη της ατομικής του αξιοπρέπειας, που αδιαφορεί για ιδεολογίες και ομαδικές επιδιώξεις, και δεν υπολογίζει παρά τον αδιάλλακτο και θαρραλέο μαχητή, όπου κι’ αν τον συναντήση. Είναι το πρότυπο ζωής που υψώνει ο συγγραφέας και το οποίο προσωποποιεί ο ήρωας του νέου του πεζογραφήματος.

Η άρνησή του να δεχτή τους εξευτελισμούς που επέβαλαν σε όλους οι δυνάμεις Κατοχής υποχρεώνει τον ήρωα του κ. Αποστολίδη ν’ ανέβη στο βουνό και να αγωνιστή στο αντάρτικο. Εντάσσεται στον ΕΛΑΣ, όχι γιατί τον προσελκύει η ιδεολογία του, αλλά από λόγους μάλλον τυχαίους. Σε κάθε ευκαιρία όμως που θα βρεθή, θα δείξη πόσο ηρωικά γνωρίζει να αντιμετωπίζη τους αντιπάλους του. Ο Δεκέμβριος τον απομακρύνει από τους πρώην συναγωνιστές του. Η ψυχολογία του θα τον τοποθετούσε μάλλον στο στρατόπεδο των «ουδετέρων». Παρεμβαίνει όμως κάτι που αλλάζει ριζικά τους προσανατολισμούς του. Οι πρώην σύντροφοί του εκτελούν τη μητέρα του, γιατί τους κατηγόρησε σαν υπεύθυνους για την απομάκρυνση του παιδιού της από το πατρικό σπίτι. Είναι η αφορμή που θα τον μεταβάλη σε λυσσώδη αντίπαλό τους. Τώρα πλέον δεν ζη παρά για την εκδίκηση. Φόβος και τρόμος χλιαρών φίλων και αντιπάλων, στον στρατό που υπηρετεί κατά τη διάρκεια της εσωτερικής ένοπλης σύγκρουσης. Ανελέητος, σκληρός, ασυγκίνητος, σε βαθμό που θα έλεγες ότι ξεπερνάει τα ανθρώπινα μέτρα. Με μια, ωστόσο, ευαίσθητη χορδή, η οποία αποκαλύπτει τον βαθύτερο εαυτό του: Γνωρίζει να εκτιμά την ανδρική στάση όπου και αν τη συναντήση. Ο αφηγητής, πολλές φορές, θα είχε «στηθή στον τοίχο», αν ο ήρωάς μας εφήρμοζε τις «αρχές» του ή και απλώς τους κανονισμούς. Εκτιμά όμως την εμμονή στις κατευθύνσεις που έχει χαράξει για τον εαυτό του στη ζωή και την απόφασή του να υποστή τις όποιες συνέπειες. Έτσι όχι μονάχα δεν θα τον στείλη στο απόσπασμα, αλλά και θα γίνη ο μόνος φίλος του. Αναγνωρίζει στο πρόσωπό του την «αδελφή ψυχή». Το ίδιο και με τους πλέον ωμοσμένους αντιπάλους του. Όπου διαισθανθή κάμψη ή του ζητήσουν τον οίκτο, τίποτα δεν τους σώζει. Αντίθετα, η υπερηφάνεια, η περιφρόνηση του θανάτου, το ατίθασο και το ανυπότακτο τον γεμίζουν θαυμασμό. Είναι έτοιμος το κάθε τι να κάνη προς χάρη τους. Το «επικινδύνως ζην» θα εφαρμόση και μετά τον τερματισμό του πολέμου. Θα ενταχθή στις ομάδες που τον συνεχίζουν και κατά τη διάρκεια της ειρήνης. Χωρίς την παραμικρή παρέκκλιση από τη βιοθεωρία του. Δεν θα θελήση να απομακρυνθή απ’ αυτήν ούτε και όταν τον συναντήσουμε με τις επαναστατικές μεθόδους παραγωγής που εφαρμόζει σε κάποια ελληνική γωνιά, να αλλάξη η όψη της περιοχής. Απασχόληση, ωστόσο, που δεν είναι δυνατόν να τον κρατήση για πολύ. Για ανθρώπους σαν τον ήρωα του κ. Αποστολίδη, το κοινωνικό, και στην πλέον ήπια μορφή του, δεν είναι ανεκτό για πολύ. Αλλού, το διαισθανόμαστε, και ας μη το λέη ο συγγραφέας, θα ζητήση να διοχετεύση την δραστηριότητά του. Είναι, ίσως, αυτό που μας κάνει να βλέπουμε σαν είδος «προδοσίας» για τον ίδιο, χωρίς ιδιαίτερο βάρος για το βιβλίο και μάλλον αρνητικό παράγοντα για την ολοκλήρωσή του, σαν ήρωα λογοτεχνικής φιγούρας, την απασχόλησή του με τα ειρηνικά έργα.

Η αυστηρή συνέπεια, που φθάνει ως την μονολιθικότητα, που χαρακτηρίζει τον ήρωα του κ. Αποστολίδη, αλλά, πιθανόν, και το «απάνθρωπο» που ενυπάρχει στη συμπεριφορά του, και ας το παρουσιάζη «φυσικό» η τέχνη του συγγραφέα, δυσχεραίνουν τον «ταυτισμό» του με τον αναγνώστη. Η ιδιοτυπία δεν αρκεί να εξαφανίση την αίσθηση του απίθανου. Ως σύλληψη, ωστόσο, έχει κάτι το στέρεο, το αυστηρό, το επιβλητικό. Μια ανθρώπινη παρουσία που, κι’ όταν οι πράξεις της σε κάνουν να την αποκρούης, δεν παύεις να της αναγνωρίζης το δικαίωμα της ύπαρξης και τη γνησιότητα. Πολύ περισσότερο όταν την αντιπαραβάλλεις με τον κόσμο που την περιτριγυρίζει: την ταπεινότητα, την υποκρισία, το θρασύδειλο, το χυδαίο, τη χαμέρπεια της προσαρμογής. Που όλα επιστρατεύονται για την επιβίωση ενός θλιβερού σαρκίου. Πλησιέστερά μας, ωστόσο, βρίσκεται ο αφηγητής. Με τους θυμούς, την ειρωνεία του, τους στοχασμούς και τις κρίσεις του. Η ίδια στόφα, το ίδιο ιδεώδες ζωής, αλλά πλέον ανθρώπινος. Ιδιαίτερα όταν τον συναντάμε στην άμεση αναμέτρησή του με τη ζωή. Στις πολεμικές σελίδες του βιβλίου που είναι, άλλωστε, και οι πλέον αξιανάγνωστες του πεζογραφήματος.

*Κριτικό σημείωμα του Βάσου Βαρίκα (1913-1971), που αφορούσε το πεζογράφημα του Ρένου Αποστολίδη «Ο Α2» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1968.

Ο Βάσος Βαρίκας

Ο Ρένος Αποστολίδης, γιος του Ηρακλή Αποστολίδη και της Ελπινίκης Ζαμπέλη, γεννήθηκε στην Αθήνα στις 2 Μαρτίου 1924. Ο πατέρας του, δημοσιογράφος το επάγγελμα, υπήρξε αρχισυντάκτης σε πολλές αθηναϊκές εφημερίδες, διευθυντής της Εγκυκλοπαίδειας του Πυρσού και διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης.

Ο Αποστολίδης τέλειωσε το δημοτικό σχολείο το 1935 και το Βαρβάκειο Γυμνάσιο το 1941. Στα χρόνια της Κατοχής παρέμεινε ανένταχτος. Σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, από το οποίο αποφοίτησε το 1950.

Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, ενόσω ήταν ακόμα φοιτητής, στρατεύτηκε με το βαθμό του οπλίτη. Μετά την αποφοίτησή του, και επί έντεκα χρόνια, εργάστηκε ως καθηγητής αρχαίων και νέων ελληνικών, ιστορίας και λατινικών σε ιδιωτικά γυμνάσια της Αθήνας.

Στο χώρο των γραμμάτων ο Αποστολίδης πρωτοεμφανίστηκε το 1944 με τη δημοσίευση του δοκιμίου του «Καιρός» στο περιοδικό «Γράμματα» και την έκδοση του έργου του «Τρεις σταθμοί μιας πορείας», ύστερα από ένα χρόνο.

Συνεργάστηκε με πολλές εφημερίδες και περιοδικά της πρωτεύουσας ως συντάκτης και ως κριτικός.

Από το 1951 ανέλαβε την αρχισυνταξία και την κριτική στήλη στο περιοδικό «Ο Αιώνας μας», ενώ το 1959 ίδρυσε μαζί με τον πατέρα του το λογοτεχνικό περιοδικό «Τα Νέα Ελληνικά».

Το 1964 ο Αποστολίδης καταδικάστηκε σε κάθειρξη δυόμισι ετών –εξέτισε τελικά ποινή φυλάκισης τριών μηνών–, επειδή είχε εισβάλει στη Βουλή ηγούμενος μιας ομάδας ακραίων στοιχείων.

Επί απριλιανής δικτατορίας δημοσιεύονταν υποχρεωτικώς σε εφημερίδες της εποχής διηγήματα της «Ανθολογίας Διηγήματος» του Αποστολίδη.

Μετά τη δικτατορία ο Αποστολίδης συνέχισε να ασκεί κριτική από τις σελίδες του περιοδικού «Τετράμηνα», έως το 1979.

Κυρίαρχο χαρακτηριστικό του έργου του Αποστολίδη είναι η παρεμβολή του συγγραφέα στη ροή της αφήγησης, η έκφραση της προσωπικής άποψης και οπτικής.

Βασική πηγή της θεματολογίας του Αποστολίδη είναι η περίοδος της Κατοχής και του Εμφυλίου, ενώ στα μεταγενέστερα έργα του στρέφεται προς τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, εμμένοντας όμως στην άποψή του για τον προδρομικό χαρακτήρα του Εμφυλίου όσον αφορά τις αλλαγές που συντελέστηκαν κατά τη μεταπολεμική περίοδο στην πολιτική και κοινωνική ζωή της Ελλάδας.

Από την πληθώρα των έργων του τα σημαντικότερα είναι τα εξής: «Πυραμίδα 67», «Ιστορίες από τις νότιες ακτές», «Ο γρασαδόρος και τα χειρόγραφα του Max Tod», «Κριτική του Μεταπολέμου», «Κατηγορώ», «Ο Α2», «Η άλλη ιστορία», «Η δίνη», «Ουλάν Μπατόρ».

Ο Ρένος Αποστολίδης, γνωστός στη γραμματεία μας απλώς ως Ρένος, απεβίωσε στην Αθήνα στις 10 Μαρτίου 2004.