Κανίβαλοι και μέρμηγκες

Η αμερικανίδα φιλόσοφος Νάνσι Φρέιζερ εξέδωσε ένα καινούργιο ευαγγέλιο για την απανταχού Αριστερά. Τον «Κανιβαλικό Καπιταλισμό», όπου το σύστημα της ελεύθερης οικονομίας της αγοράς παρουσιάζεται σαν μια αχόρταγη πηγή εξασφάλισης κερδών για μια μικρή μερίδα πετυχημένων επιχειρηματιών. Στην προσπάθεια πάνω αυτή οι ασυγκράτητοι κεφαλαιούχοι κατασπαράσσουν ό,τι βρίσκεται στο διάβα τους αδιαφορώντας για το ευρύτερο κοινωνικό  σύνολο και τους αδικοπάσχοντες συνανθρώπους τους. Υπάρχει λοιπόν διάχυτη εκμετάλλευση, σύμφωνα με τη μαρξιστική ρήση, όσων παράγουν προς όφελος των λίγων κεφαλαιούχων.

Η σύγχρονη «διάσταση της εκμετάλλευσης. όπως αυτή προκύπτει από τον συνδυασμό ανάμεσα στην ιδιωτική ιδιοκτησία, την εμπορευματοποίηση της ελεύθερης εργασιακής δύναμης, την αυτοεπεκτεινόμενη αξία και τον καθοριστικό ρόλο της αγοράς» κυριαρχεί. Παντού οι λίγοι εκμεταλλεύονται τους πολλούς κερδίζοντας ασταμάτητα από τον κόπο τους. Δύσκολα λοιπόν το βιβλίο της Φρέιζερ δεν θα πετύχαινε στους κύκλους της αριστερής ιντελιγκέντσιας.

Υπάρχουν όμως ζητήματα, αν επικεντρωθούμε στο οικονομικό της σχήμα,  που το εννοιολογικό οικοδόμημα της συγγραφέως δεν φαίνεται να λαμβάνει υπόψη. Πώς μπορεί λ.χ. το επιχείρημα της κανιβαλικής εκμετάλλευσης να λειτουργήσει στο πλαίσιο του χρηματοοικονομικού καπιταλισμού. Ενός συστήματος οικονομικών σχέσεων όπου τα κέρδη, συχνά δυσθεώρατα, προέρχονται από ατομικές συναλλαγές που ανταλάσσουν άυλες αξίες. Ποιος εκμεταλλεύεται τότε ποιον και πώς; Ο καπιταλισμός των χρηματιστηριακών αξιών ξεφεύγει από το κλασικό μαρξιανό σχήμα διότι δεν ορίζεται από τη δέσμευση της μισθωτής εργασίας.

Υπάρχει όμως κι ένα πολύ σοβαρότερο και βαθύτερο στοιχείο. Που φέρνει στον νου την περίφημη ιστορία του Αισώπου για τον τζίτζικα και τον μέρμηγκα. Ο τζίτζικας, που δούλευε σκληρά συσσωρεύοντας πλούτο και συγκεντρώνοντας οικονομικά πλεονάσματα «εκμεταλλεύεται» τον τζίτζικα, που έμενε όλο αυτό το διάστημα αδρανής ζώντας από δημόσιες παροχές, μέτρα στήριξης και άλλου είδους άνωθεν παρεμβάσεις; Και τον εκμεταλλεύεται γιατί; Επειδή του προσφέρει μισθωτή εργασία σε επιχείρηση που αυτός οικοδόμησε με τα κεφάλαια που μάζεψε από τις οικονομίες του; Δηλαδή δεν έχει δικαίωμα ο εργοδότης να προσδοκά την εξασφάλιση κέρδους από την αξιοποίηση του κεφαλαιουχικού πλούτου που αφήνει στη διάθεση των εργαζομένων του;

Σε ένα πρακτικό ερώτημα η θεωρία της εκμετάλλευσης καταλήγει ανάποδα, με το κεφάλι κάτω και τα πόδια επάνω. Οταν ο κεφαλαιούχος ξοδεύει για την ίδρυση μιας επιχείρησης, για εξοπλισμό και για πρόσληψη εργαζομένων, που όμως αμείβονται για μήνες δίχως ακόμη την παραμικρή παραγωγή προϊόντος, ποιος εκμεταλλεύεται ποιον;