Πιο τρομακτικός, ο ιός του φασισμού

Δεν μπορώ να αποφασίσω τι είναι πιο συναρπαστικό σε αυτόν τον άνθρωπο, το μυαλό του ή η εποποιΐα της οικογένειάς του. Η θεωρία του δηλαδή ότι η Covid-19 δεν είναι μόνο μια ασθένεια, είναι και μια μεταφορά, όπως μεταφορά ήταν και η Πανούκλα του Καμύ, ή οι απέραντες διαδρομές που έκαναν οι συγγενείς του, μετανάστες από γενιά σε γενιά, από τη Δύση προς την Ανατολή κι ύστερα από την Ανατολή προς τη Δύση, δραπετεύοντας, ψάχνοντας, προσπαθώντας, αισιοδοξώντας.

Μάλλον το δεύτερο. Η γιαγιά του Σίγκμουντ Γκίνζμπεργκ καταγόταν από την Κέρκυρα. O παππούς του, από εκείνο το σταυροδρόμι των εθνοτήτων που ήταν το Δέλτα του Δούναβη, και το έχουν περιγράψει υπέροχα ο Κανέτι και ο Μάγκρις. Η γη αυτή ήταν οθωμανική μέχρι τον 18ο αιώνα κι ύστερα πέρασε στη Ρουμανία. Αλλά οι νόμοι που ίσχυαν στη Ρουμανία στα τέλη του 19ου αιώνα απαγόρευαν στους Εβραίους να ασκούν ορισμένα επαγγέλματα, όπως του δικηγόρου. Πολλοί Εβραίοι μετανάστευσαν έτσι στη Δύση. Η οικογένεια του Γκίνζμπεργκ, όμως, κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη, που αναγνώριζε την υπηκοότητα των Εβραίων οι οποίοι έμεναν κάποτε σε εδάφη υπό τουρκική κυριαρχία. Εκεί γεννήθηκε και ο Σίγκμουντ.

Υστερα οι συγγενείς άρχισαν ένας-ένας να φεύγουν. Ο θείος Μπέρναρντ, που είχε σπουδάσει στη Γεωργική Σχολή της Χάιφας απ’ όπου έβγαινες είτε σιωνιστής είτε κομμουνιστής, διάλεξε τον κομμουνισμό και μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση πήγε να ζήσει στη Ρωσία. Τελευταία φορά τον είδαν το 1930 στο Παρίσι, όπου μάλλον έκανε τον κατάσκοπο για τον Στάλιν. Σκοτώθηκε από την Γκεστάπο άραγε ή πέθανε σε κάποιο γκούλαγκ της Σιβηρίας; Κανείς δεν ξέρει. Η θεία Ντολτσέτα προσβλήθηκε από σχιζοφρένεια και πέθανε σε άσυλο. Η θεία Πέρλα, μια όμορφη, πλούσια και δυναμική γυναίκα, έφυγε στα τέλη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου για την Πράγα. Εκεί πήγε να τη βρει ο πατέρας του Σίγκμουντ, αλλά τον φώναξαν στον στρατό και γύρισε στην Τουρκία. Ευτυχώς: λίγο καιρό αργότερα εισέβαλαν οι Ναζί στην Τσεχοσλοβακία. Στην Κωνσταντινούπολη γνώρισε τη μέλλουσα γυναίκα του. Αλλά το 1955 κάηκε το μαγαζί του στα Σεπτεμβριανά, μάλλον από λάθος, και ένα χρόνο αργότερα η οικογένεια έφυγε για το Μιλάνο. Δια θαλάσσης, σαν πρόσφυγες.

Ολα αυτά τα διηγείται ο Γκίνζμπεργκ στο βιβλίο του «Κατάσκοποι και θείες» (2015). Στο επόμενο βιβλίο του, που κυκλοφόρησε πριν από δύο χρόνια με τίτλο «Σύνδρομο 1933» και αναφερόταν στο πόσο πολύ είχε υποτιμηθεί ο κίνδυνος του ναζισμού στη Γερμανία, κάνει μια πρώτη παρομοίωση του ναζισμού με έναν ιό: διαδίδονται το ίδιο εύκολα, το ίδιο ύπουλα, το ίδιο σαρωτικά. Στο νέο του βιβλίο, που μόλις κυκλοφόρησε με τίτλο «Μεταδοτικές ιστορίες», κάνει μια λογοτεχνική αναδρομή.

Επισημαίνει ότι η πανούκλα πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνία με τον Ομηρο. Οι πρώτοι στίχοι της Ιλιάδας αφηγούνται μια φονική επιδημία που θερίζει τους Ελληνες οι οποίοι πολιορκούν την Τροία. Στον Σαίξπηρ, συναντάμε 118 φορές τη λέξη «πανώλη», κατά κανόνα μεταφορικά. Και στον Καμύ η παραβολή είναι σαφής, αυτά που διηγείται ο συγγραφέας δεν συνέβησαν ποτέ τη δεκαετία του ’40 στο Οράν της Αλγερίας, η πανούκλα για την οποία γράφει είναι η ναζιστική εισβολή στη Γαλλία και η μετάδοση του ιού της αδιαλλαξίας και του φασισμού. «Δεν το κρύβω, ο ιός που φοβάμαι περισσότερο απ’ όλους είναι εκείνος του φασισμού», λέει ο Γκίνζμπεργκ στο περιοδικό Robinson της Repubblica.

Από πού έρχονται οι πανδημίες; Πάντα από την Ανατολή. Είναι σαν τον κόμη Δράκουλα, κι αυτός από την Ανατολή είχε έρθει. Σήμερα ίσως να ερχόταν από την Κίνα. Ολοι, από τον Θουκυδίδη ως τον Προκόπιο, από τον Βοκάκιο ως τον Σατωβριάνδο, τον Ντοστογιέφσκι και τους σύγχρονους συγγραφείς, θεωρούν δεδομένο ότι οι πανδημίες έρχονται από την Ανατολή. Αν δεν είναι οι Τάταροι είναι «η κατάρα της Κωνσταντινούπολης», αν δεν είναι η Ινδία είναι η Κίνα. Κι αν ο συγγραφέας του «Εγκλημα και Τιμωρία» διηγείται το 1866 πώς ο Ροντιόν Ρομάνοβιτς Ρασκόλνικοφ φανταζόταν όλη τη χώρα να σαρώνεται από μια τρομακτική μάστιγα που είχε έρθει από τα άγονα βάθη της Ασίας και να πεθαίνουν όλοι εκτός από λίγους εκλεκτούς, μισό αιώνα αργότερα ο Τζακ Λόντον ανατρέπει τα πάντα επινοώντας μια βεντέτα κατά του Κίτρινου Κινδύνου. Οφθαλμόν αντί οφθαλμού, πανδημίαν αντί πανδημίας.

Ποιος είναι ο συνεκτικός ιστός αυτού του μακρινού ταξιδιού ανάμεσα στη «Συνείδηση του Ζήνωνα» του Ιταλο Σβέβο και την ποίηση του δεκαπεντάχρονου Ουίνστον Τσώρτσιλ κατά της «ακόρεστης μάστιγας» της ρωσικής γρίπης, ανάμεσα στον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή όπου «ο Οιδίπους ερευνά, ή κάνει ότι ερευνά, ενώ καταλαβαίνει ότι είναι εκείνος ο ένοχος του τρομερού λοιμού που έπληξε τη Θήβα», και την ελισαβετιανή Αγγλία που την εποχή του θανάτου «γνωρίζει μια πραγματική άνθηση εγχειριδίων ιατρικής τα οποία συστήνουν την ψυχαγωγία, την αφήγηση ιστοριών και το θέατρο;». Το νόημα αυτού του ταξιδιού, απαντά ο συγγραφέας, είναι να μοιραστεί την απόλαυση από αναγνώσεις γνωστών και λιγότερο γνωστών βιβλίων. Οπως και μερικά ερωτήματα: γιατί πριν από την Πανούκλα του Καμύ κανείς από τους «κλασικούς» δεν είχε μιλήσει ποτέ για τυφλοπόντικες ή αρουραίους;

Σίγκμουντ Γκίνζμπεργκ (1948- )

Περιτομή από σεβασμό

Για να κατανοήσει και να αφηγηθεί τον κόσμο στον οποίο ζει, ο Γκίνζμπεργκ έγινε δημοσιογράφος. Ως ανταποκριτής της l’Unità, ταξίδεψε και εργάστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες, στο Ιράν, στην Κίνα, στην Ινδία, στην Ιαπωνία. Αλλά στην καρδιά του κρατάει πάντα την αγαπημένη του Κωνσταντινούπολη, ακούει ακόμη τον ρυθμικό θρήνο των σειρήνων από τα χιονισμένα πλοία που διέσχιζαν τον Βόσπορο, το κροτάλισμα των τραμ στη Λεωφόρο Ιστικλάλ, το βούισμα του πλήθους, τις φωνές των σιμιτζήδων. Και τον εκπλήσσει που ξέχασε τελείως τα τούρκικα. Τι είναι γι’ αυτόν η εβραϊκή ταυτότητα; «Είμαι υπερήφανος που ανήκω σε έναν λαό θυμάτων», απαντά στη Repubblica. «Ο πατέρας μου δεν ήταν θρήσκος, και δεν είμαι ούτε εγώ. Mου έκανε όμως περιτομή. Μια μέρα τον ρώτησα γιατί. Κι εκείνος μου απάντησε: από σεβασμό σε εκείνους που πέθαναν επειδή είχαν κάνει περιτομή».