Ο ποπουλισμός βλάπτει σοβαρά την υγεία μας – Πώς η αμφισβήτηση της ιατρικής και το αντιεμβολιαστικό κίνημα θεριεύουν

Την ίδια στιγμή που σε όλο τον κόσμο, σε όλα τα μεγάλα ΜΜΕ, στους επιχειρηματικούς και επικοινωνιακούς κολοσσούς των social media και τους μεγάλους οργανισμούς υγείας, η συζήτηση για την αμφισβήτηση και τη διστακτικότητα απέναντι στην ιατρική και τα εμβόλια γίνεται όλο και πιο σοβαρή, στην Ελλάδα δεν θέλουμε να δούμε το θέμα, πιστοί στην προσφιλή συνήθεια της ομφαλοσκόπησης και της αδιαφορίας για τα βραδυφλεγή προβλήματα έως ότου φτάσουν στην έκρηξη.

Το πλέον πρόσφατο παράδειγμα είναι δυο ειδήσεις από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ που δεν βρήκαν καν λίγο χώρο στην εγχώρια ειδησεογραφία – πόσο μάλλον στον δημόσιο προβληματισμό.

Ας ξεκινήσουμε από μια που μας έρχεται από πιο μακριά αλλά αφορά όλη την υφήλιο κι είναι απολύτως, μα απολύτως, ενδεικτική του πόσο σοβαρά λαμβάνεται το θέμα.

Το YouTube, ανταποκρινόμενο στην κριτική που του γίνεται για το ότι αποτελεί πλατφόρμα διάδοσης επικίνδυνων απόψεων και θεωριών συνωμοσίας, ανακοίνωσε πως θα αφαιρέσει από τα «κανάλια» που δημοσιεύουν βίντεο κατά των εμβολίων τη δυνατότητα να φιλοξενούν διαφημίσεις. Θα τους στερήσει, δηλαδή, τη δυνατότητα να έχουν έσοδα από το περιεχόμενο που δημοσιεύουν. Ορισμένα από τα «κανάλια» αυτά έχουν εκατομμύρια συνδρομητές, δηλαδή σταθερούς θεατές, και στα πιο δημοφιλή το περιεχόμενο δεν περιορίζεται στα εμβόλια. Για παράδειγμα, ένα βίντεο ενός «γιατρού» με τίτλο «κάθε καρκίνος μπορεί να θεραπευτεί μέσα σε λίγες εβδομάδες» έχει, τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, 7.379.826 προβολές.

Παράλληλα, το YouTube έχει αρχίσει να προσαρμόζει τον αλγόριθμο του ώστε να μην εμφανίζονται βίντεο με επικίνδυνο ή/και συνωμοσιολογικό περιεχόμενο στην κατηγορία των προτεινόμενων βίντεο για τον κάθε χρήστη. Η πλατφόρμα επιμένει ότι τα βίντεο αυτό είναι περίπου το 1% του συνολικού περιεχομένου που φιλοξενεί, το οποίο 1%, όμως, μεταφράζεται σε εκατομμύρια βίντεο.

Απαγορεύσεις

Δεν είναι το πρώτο κοινωνικό δίκτυο που αναλαμβάνει δράση. Πρώτο ήταν το Pinterest, το οποίο απαγόρευσε τη δημοσίευση τέτοιου περιεχομένου. Για να έχουμε εικόνα των μεγεθών, το Pinterest έχει 250 εκατομμύρια μηνιαίους χρήστες σε όλο τον κόσμο και το περιεχόμενο του εμφανίζεται στις αναζητήσεις της Google.

Η είδηση είναι πολύ πιο σημαντική από ότι μοιάζει, ίσως, σε πρώτη ανάγνωση, αφού ο κολοσσός των social media, ιδιοκτησίας Google, κατηγοριοποιεί επισήμως ως «επικίνδυνο» το περιεχόμενο αυτό και, καθώς αυτό προστατεύεται από την ελευθερία του λόγου, του δίνει ένα χτύπημα και συμβολικό και αποτελεσματικό, το οικονομικό. Και μάλιστα προβλέπεται συνέχεια καθώς, μετά τα πρόσφατα θανατηφόρα ξεσπάσματα ιλαράς σε πολιτείες των ΗΠΑ, την φετινή αύξηση των θανάτων από γρίπη και την άποψη του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας πως η διστακτικότητα απέναντι στον εμβολιασμό αποτελεί έναν από τους μεγάλους κινδύνους για την ανθρωπότητα, τα ΜΜΕ, η κοινωνία των πολιτών και πολιτικοί έχουν αρχίσει να ζητάνε επίμονα από τα κοινωνικά δίκτυα να πάρουν μέτρα.

Μπορούν οι απαγορεύσεις αυτές να εξαφανίσουν την ουσία του προβλήματος; Όχι βέβαια. Εξάλλου οι χρήστες που θέλουν συχνά βρίσκουν τρόπους να παρακάμψουν τα μέτρα ασφαλείας των δικτύων. Όμως έχει συγκεκριμένα θετικά στοιχεία. Καταρχάς είναι ζήτημα εταιρικής ευθύνης και καταδεικνύει την απαξία στις απόψεις αυτές. Κάνει, ίσως, λιγότερο ελκυστική για κάποιους την παθιασμένη διάδοση τους καθώς, ας μην κοροιδευόμαστε, είναι και λίγο μπίζνα. Επιπλέον, όλες οι έρευνες που εξετάζουν με ποιοτικά στοιχεία το πώς διαμορφώνει άποψη η κοινή γνώμη για το θέμα των εμβολίων, δείχνει ότι τα social media έχουν ρόλο στην ενημέρωση μεγάλης μερίδας του κοινού και αυτό λειτουργεί και προς την αρνητική κατεύθυνση αλλά και προς τη θετική. Δεν είναι, άλλωστε τυχαίο, ότι επιστήμονες που έχουν αναλάβει ακτιβιστική δράση για το θέμα ζητάνε από την επιστημονική κοινότητα και τους κρατικούς φορείς να εξετάσουν πως θα χρησιμοποιήσουν και αυτοί τα social media προς όφελος της δημόσιας υγείας.

Και κάπου εδώ μας δίνουν μια πάσα για τη δεύτερη είδηση.

Η δρ. Χάιντι Λάρσον είναι ανθρωπολόγος, έχει εργαστεί σε σημαντικές ερευνητικές ομάδες στις ΗΠΑ και την ΕΕ κι είναι επικεφαλής του The Vaccine Confidence Project. Το ερευνητικό της αντικείμενο είναι η ανάλυση των κοινωνικών και πολιτικών παραγόντων που επηρεάζουν τη διαμόρφωση πολιτικής υγείας και τις αντιλήψεις των κοινωνιών για την υγεία και την ιατρική.

Ενημέρωση και αμφισβήτηση

«Έρχονται αναφορές από όλο τον κόσμο για τα ερωτηματικά και το άγχος για την ακρίβεια των επιστημονικών επιχειρημάτων υπέρ των εμβολιασμών» είπε σε πρόσφατη συνέντευξη της στο Wired. «Η κατάσταση αυτή δεν πανικοβάλλει προς ώρας αλλά ίσως θα έπρεπε. Είναι ένα πρόβλημα βραδυφλεγές, σωρευτικό». Οι λόγοι που οδηγούν στον σκεπτικισμό δεν είναι απλοί, εξηγεί. Οι γονείς, όπως λέει, συχνά δεν λαμβάνουν καλή ενημέρωση ή μπερδεύονται από τη διάδοση αντικρουόμενων απόψεων. Οι περισσότεροι συνήθως ανήκουν σε ομάδες που αμφισβητούν διάφορες κατεστημένες απόψεις κι αυτό είναι ένα συνεχώς αυξανόμενο ποσοστό.

Αυτό μπορεί να το διαπιστώσει οποιοσδήποτε, άλλωστε, έχει διάθεση να «σκαλίσει» τη διάδοση των απόψεων αυτών από ομάδες στα social media, φόρουμ και ιστοσελίδες. Η αμφισβήτηση στην παραδοσιακή ιατρική και επιστήμη και η άποψη πως αυτά που ξέρουμε ως «αλήθειες» επιβάλλονται από οικονομικά και πολιτικά λόμπι, απλώνεται σε ένα πολύ ευρύ φάσμα, που ξεκινά φαινομενικά αθώα, με ψευδοεπιστημονικά «δεδομένα» για διάφορα σκευάσματα, πρακτικές, αποτοξινώσεις, βοτάνια και δίαιτες κλπ, και καταλήγει σε αδιανόητα επικίνδυνα δόγματα (μια περιήγηση στην σατιρική σελίδα «Detox, antivax and woo insanity» που καταγράφει τη δραστηριότητα μερικών ομάδων του Facebook θα σας σοκάρει με πρακτικές που, σας βεβαιώ, δεν μπορεί να βάλει ο νους σας).

Σε ό,τι αφορά την Ευρώπη συνολικά, τα ποσοστά εμβολιαστικής κάλυψης είναι ακόμη υψηλά. Όμως, όπως εξηγεί η Λάρσον, «μπορεί να έχεις υψηλό ποσοστό κάλυψης εθνικά και να προκληθούν σοβαρά ξεσπάσματα θανατηφόρων ασθενειών από συγκεκριμένους επικίνδυνους θύλακες, αρκεί δηλαδή η ύπαρξη ομάδων πληθυσμιακών ή ηλικιακών που δεν έχουν επαρκή κάλυψη για να δημιουργήσουν πρόβλημα σε έναν τυπικά επαρκώς εμβολιασμένο γενικό πληθυσμό».

Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΠΟΥ, τους πρώτους 10 μήνες του 2018, στην Ευρώπη καταγράφηκαν 54.000 επιβεβαιωμένα κρούσματα ιλαράς. Μεταξύ του 2010 και του 2017, 8 κράτη-μέλη της ΕΕ, μεταξύ των οποίων η Ελλάδα, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία και η Ιταλία, δεν είχαν το ποσοστό εμβολιαστικής κάλυψης που απαιτείται για την ανοσία αγέλης από την ιλαρά.

Τα στοιχεία που συλλέγουν οι επιστημονικές ομάδες του Vaccine Confidence Project και του ΠΟΥ, έχουν φανεί ιδιαιτέρως χρήσιμα και σε άλλες έρευνες, όπως αυτή που δημοσιεύτηκε στο European Journal of Public Health, και έφερε στο φως της δημοσιότητας αυτή τη βδομάδα ο Guardian.

Λαϊκισμός και αντιεμβολιαστικό κίνημα

Η έρευνα αυτή καταγράφει την υπόγεια διασύνδεση της ανόδου του λαικισμού με την αυξανόμενη αμφισβήτηση των εμβολιασμών. Με απλά λόγια, η έρευνα βρήκε συνάφεια μεταξύ των πολιτικών απόψεων και της ψήφου και των απόψεων για τα εμβόλια.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, «η διστακτικότητα απέναντι στην αναγκαιότητα των εμβολιασμών και ο πολιτικός λαικισμός έχουν παρόμοια κινητήριο δύναμη, την έλλειψη εμπιστοσύνης στους ειδικούς και τον αντιελιτισμό. Παρότι είναι απαραίτητο η επιστημονική κοινότητα να δυναμώσει τους δεσμούς εμπιστοσύνης με την κοινή γνώμη, αυτή η προσέγγιση δεν επαρκεί.

Η γενική δυσπιστία απέναντι στις ελίτ και το κατεστημένο των ειδικών, που δίνει ώθηση στη διστακτικότητα απέναντι στα εμβόλια, δεν θα επιλυθεί αν δεν αντιμετωπιστεί και η υποκείμενη αιτία της που είναι το αίσθημα πολιτικού αποκλεισμού κι η οικονομική περιθωριοποίηση μεγάλης μερίδας του πληθυσμού της Δυτικής Ευρώπης». Ο επικεφαλής της μάλιστα σημειώνει στη βρετανική εφημερίδα, ότι η συνάφεια είναι τόσο μεγάλη που η αύξηση των ποσοστών των λαικιστικών πολιτικών δυνάμεων θα μπορούσε να λειτουργεί και πρακτικά για τις ευρωπαικές αρχές δημόσιας υγείας ως ασφαλής ένδειξη ότι πρέπει να παρακολουθούν στενότερα το ζήτημα της εμβολιαστικής κάλυψης του πληθυσμού.

Όπως λέει ο επικεφαλής της έρευνας, Τζόναθαν Κένεντι, «μιλάμε για τον λαικισμό, για το Brexit και για τις δυσκολίες της Ελλάδας, αλλά αν δούμε τι βρίσκεται πίσω από την άνοδο του θα εντοπίσουμε την έλλειψη εμπιστοσύνης στις ελίτ και τους επιστήμονες. Αυτό προφανώς επηρεάζει την ακαδημαική κοινότητα, τη δημόσια υγεία και θέματα όπως η κλιματική αλλαγή και ο σκεπτικισμός για τα εμβόλια». Συγκεκριμένα, το στοιχείο που εντόπισε η έρευνα είναι η ρητορική που αμφισβητεί την επιστήμη, τη δουλειά των δημόσιων οργανισμών υγείας και η ρητορική εναντίον των φαρμακευτικών εταιριών. Ο Κένεντι λέει για την Ελλάδα ότι το πρόβλημα είναι πολύ παλαιότερο κι έχει να κάνει και με την ιστορική δυσπιστία των πολιτών απέναντι στο κράτος. «Το πρόβλημα όμως είναι ότι πρέπει να έχουμε εμπιστοσύνη στους ειδικούς για να επιβιώσουμε».

Αν οι υπόλοιπες αναλογίες που ταιριάζουν γάντι στην περίπτωση της χώρας μας, δεν σας έχουν γίνει ήδη προφανείς, υπάρχουν κι άλλες.

Επιδημία

Υπάρχει, για παράδειγμα, ένα περιστατικό που ίσως να μας λέει κάτι και για τον ρόλο των ΜΜΕ, γιατί έχουμε την τάση να τα παίρνουμε κάπως…ελαφρά τα πράγματα: το 2012, στην πόλη Σουάνσι της Ουαλίας, μια μικρή ομάδα παιδιών, που είχαν πάει μαζί κατασκήνωση, μολύνθηκε με ιλαρά προκαλώντας ένα τοπικό ξέσπασμα με 1.202 επιβεβαιωμένα κρούσματα και τον θάνατο ενός 25χρονου. Το ξέσπασμα ήταν ασυνήθιστο και προκάλεσε, ευλόγως, την κινητοποίηση και την περιέργεια της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας. Που οδήγησαν οι έρευνες; Μεταξύ άλλων, στην τοπική εφημερίδα κι ένα δημοσίευμα από τον Ιούλιο του 1997, με την επιχειρηματολογία όσων αμφισβητούν την ασφάλεια του εμβολίου ΜΜR. Στις περιοχές κυκλοφορίας της εφημερίδας, ο αριθμός όσων έκαναν το εμβόλιο MMR έπεσε σταδιακά, από 91%, στο 77,4%.

Κι αφού, όπως είδαμε παραπάνω, το θέμα είναι και πολύ πολιτικό, ένα ακόμη παράδειγμα που ίσως κάτι μας θυμίσει: στη Γαλλία, ο σκεπτικισμός απέναντι στα εμβόλια συνδέεται απολύτως με την αποκάλυψη σκανδάλων που αφορούν τις φαρμακευτικές εταιρίες, ακόμη κι όταν ήταν εντελώς άσχετα με τα εμβόλια per se, όπως είχε δηλώσει σε παλαιότερο δημοσίευμα του Guardian η κοινωνιολόγος Ζοσελίν Ροντ, που ερευνά το αντιεμβολιαστικό κίνημα της Γαλλίας.

Η Ροντ εξηγεί, για παράδειγμα, πως στη Γαλλία ο σκεπτικισμός κι η άρνηση σημείωσαν στατιστικά μετρήσιμη αύξηση από το 2010. Την προηγούμενη χρονιά η γαλλική κοινή γνώμη συνταράχθηκε από το σκάνδαλο του Mediator, ενός φαρμάκου για απώλεια βάρους που, όπως αποκαλύφθηκε, προκαλούσε σοβαρά καρδιακά προβλήματα, τόσο που εκτιμάται πως η χορήγηση του οδήγησε στον θάνατο τουλάχιστον 500 πολίτες. Επίσης, το 2009, η επιδημία της γρίπης των χοίρων οδήγησε την τότε κυβέρνηση να παραγγείλει έναν τεράστιο αριθμό νέων αντιγριπικών εμβολίων. Μόνο 10% του πληθυσμού εμβολιάστηκε με αυτά και η κυβέρνηση και οι αρχές δημόσιας υγείας κατηγορήθηκαν για σπατάλη δημόσιου χρήματος προς όφελος των μεγάλων φαρμακευτικών.