Επίσκεψη Τσίπρα στην Τουρκία: επικοινωνιακός χειρισμός ή νέα σελίδα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις;

Η παράδοση στις ελληνοτουρκικές συναντήσεις κορυφής, θεωρεί ότι της συνάντησης προηγείται συνέντευξη του φιλοξενούμενου ηγέτη σε μέσο της φιλοξενούσας χώρας, η οποία αποτυπώνει και την «δήλωση προθέσεων» για τη συνάντηση.

Έτσι η συνέντευξη του έλληνα πρωθυπουργού στο τουρκικό πρακτορείο ειδήσεων Anadolu ένα εικοσιτετράωρο πριν από τη συνάντησή του με τον Τούρκο ηγέτη Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία.

Ο Αλέξης Τσίπρας υποστηρίζει ότι οι διμερείς σχέσεις είχαν βελτιωθεί στην περίοδο 2015-2016 με κεντρικά σημεία τη συνεργασία στην αντιμετώπιση του προσφυγικού ζητήματος, την προώθηση της ενεργειακής συνεργασίας με την προώθηση του TAP και του Turkish Stream, με την προετοιμασία των ακτοπλοϊκών και σιδηροδρομικών συνδέσεων, με την προώθηση μέτρων εμπιστοσύνης και με την εξαρχής στήριξη στην τουρκική κυβέρνηση από τη μεριά της ελληνικής μετά το πραξικόπημα του 2016.

Κατά τον έλληνα πρωθυπουργό η επιδείνωσε ήρθε μετά: «η προκλητική ρητορική αυξήθηκε, δεν υπήρξαν διερευνητικές συνομιλίες ή συνομιλίες για μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης, ενώ η επιθετική τουρκική αεροναυτική δραστηριότητα στο Αιγαίο έφτασε σε υψηλό επίπεδο, με αποτέλεσμα να φτάσουμε σε πολύ επικίνδυνα περιστατικά. Το θέμα των Τούρκων στρατιωτικών, αποτέλεσε πρόκληση στις σχέσεις μας. Ενώ, η σύλληψη των δύο στρατιωτικών τις επιβάρυνε επίσης».

Ο πρωθυπουργός δέχτηκε τρεις ερωτήσεις για το πλαίσιο συζήτησης από εδώ και πέρα: Για το κυπριακό, για το προσφυγικό και για τη μουσουλμανική μειονότητα στην Ελλάδα. Ως προς το Κυπριακό ο πρωθυπουργός απάντησε ότι επιμένει στην επανένωση του νησιού ως ομοσπονδίας και υποστήριξε ότι «για να φτάσουμε εκεί θεωρώ ότι πρέπει Α) να έχουμε ένα κείμενο «όρων αναφοράς» που να αντανακλά το πλαίσιο Γκουτιέρες όπως παρουσιάσθηκε στο σημείο που τερματίστηκαν οι συνομιλίες στο Κρανς Μοντάνα, Β) να υπάρξει σημαντική πρόοδος στις δικοινοτικές συνομιλίες, και Γ) (σε σχέση με την Ελλάδα) να διεξάγουμε αποτελεσματικές προπαρασκευαστικές συναντήσεις για το θέμα της ασφάλειας. Το κρίσιμο ζήτημα είναι η στάση της Τουρκίας στα ανωτέρω.»

Ως προς το προσφυγικό ο πρωθυπουργός επέμεινε στο πλαίσιο της συμφωνίας ΕΕ και Τουρκίας και επέμεινε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση «πρέπει να βρει τον τρόπο να ενισχύσει τη στήριξή της στις χώρες που επιβαρύνονται πιο πολύ από αυτό το φαινόμενο, και να απορρίψει σχεδιασμούς που δεν συνάδουν με το ευρωπαικό δίκαιο και τις αρχές του ανθρωπισμού».

Τέλος ως προς τη μουσουλμανική μειονότητα υποστήριξε ότι: «η προώθηση μεταρρυθμίσεων για τα δικαιώματα της μουσουλμανικής μειονότητας αποτελεί αναγκαία δέσμευση της Ελληνικής

Κυβέρνησης απέναντι στους πολίτες της και όχι ζήτημα διμερών σχέσεων με την Τουρκία. Στο πλαίσιο αυτό έχουμε προχωρήσει ως τώρα σε σημαντικά βήματα, είτε αφορούν την εφαρμογή της Σαρία και τη δομή και τη λειτουργία των Μουφτειών, είτε την παιδεία. Σε αυτήν την κατεύθυνση θα συνεχίσουμε.»

Ας σημειώσουμε εδώ ότι το πρόγραμμα του πρωθυπουργού είναι μοιρασμένο σε δύο μέρη. Η πρώτη μέρα αφορά την επίσκεψη στην Άγκυρα όπου θα λάβουν χώρα και οι συνομιλίες με τον Τούρκο πρόεδρο και η δεύτερη μέρα είναι αφιερωμένη στην Κωνσταντινούπολη, στο Πατριαρχείο και στην ομογένεια. Ιδιαίτερη σημασία έχει ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης θα τον συναντήσει στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, όπου και θα τον ξεναγήσει. Ο συμβολισμός της επίσκεψης του πρωθυπουργού στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης θεωρείται ότι θα ενισχύσει στην προσπάθεια για επαναλειτουργία της.

Τα πολλά ανοιχτά μέτωπα στα ελληνοτουρκικά

Η προσπάθεια του πρωθυπουργού να παρουσιάζει ότι υπάρχουν αρκετά περιθώρια βελτίωσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων δεν αναιρεί το γεγονός ότι υπάρχουν ανοιχτά μέτωπα στα ελληνοτουρκικά.

Η συμπλήρωση 23 ετών από την κρίση των Ιμίων ήρθε να θυμίσει ότι η Τουρκία παραμένει μια δύναμη «αναθεωρητική» ως προς το πώς βλέπει τα ζητήματα των ελληνοτουρκικών σχέσεων.

Είναι, δηλαδή, μια δύναμη που επιμένει ότι τόσο οι διεθνείς συμφωνίες που ορίζουν το καθεστώς του Αιγαίου και της Δωδεκανήσου όσο και το Δίκαιο της Θάλασσας, όπως ισχύει σήμερα, συμπεριλαμβανομένων των προβλέψεών του για την υφαλοκρηπίδα και τις ΑΟΖ, δεν ισχύει στην περίπτωση του Αιγαίου και ευρύτερα της Νοτιοανατολικής Μεσογείου.

Αυτό έχει αποτυπωθεί μια σειρά από πάγιες τουρκικές θέσεις, που αφορούν την αντιμετώπιση οποιασδήποτε επέκτασης των ελληνικών χωρικών υδάτων στ 12 ναυτικά μίλια ως αιτίας πολέμου (casus belli), την αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας πάνω σε ένα σημαντικό βαθμό βραχονησίδων (η θεωρία των «γκρίζων ζωνών») και φυσικά μια ερμηνεία του Δικαίου τη Θάλασσας για την υφαλοκρηπίδα και τις ΑΟΖ που αρνείται την αυτοτελή υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ των νησιών σε αντίθεση με ό,τι πρεσβεύουν όλες οι υπόλοιπες χώρες.

Όλα αυτά επανέρχονται είτε με δηλώσεις, είτε με την πάγια πρακτική των παραβάσεων, παραβιάσεων και ενίοτε υπερπτήσεων στο Αιγαίο, αλλά και με τη διεκδίκηση του δικαιώματος έρευνας για υδρογονάνθρακες σε περιοχές που ανήκουν είτε στην κηρυγμένη και αναγνωρισμένη ΑΟΖ της Κυπριακής Δημοκρατίας είτε στη δυνάμει ελληνική ΑΟΖ.

Η τουρκική κυβέρνηση επανέρχεται διαρκώς σε αυτά τα ζητήματα, είτε με ρητορικές εξάρσεις περί της «γαλάζιας πατρίδας», είτε με διάφορους χάρτες που διατυπώνουν την τουρκική ερμηνεία περί της χάραξης της ΑΟΖ, είτε με τη διαρκή έκδοση NAVTEX είτε για στρατιωτικές ασκήσεις είτε για σεισμικές έρευνες που περιλαμβάνουν μεγάλα τμήματα της Κυπριακής ΑΟΖ ή της ελληνικής υφαλοκρηπίδας.

Ακόμη και για το Κυπριακό δεν είναι τυχαίο ότι οι συνομιλίες στο Κραν Μοντανά κατέρρευσαν πάνω στη συζήτηση για την ασφάλεια και τις εγγυήσεις, όταν η Τουρκία περίπου αρνήθηκε την αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων.

Όλα αυτά δεν είναι άσχετα με το μεγάλο ενδιαφέρον που έχει δημιουργήσει η διαπίστωση μεγάλων κοιτασμάτων εκμεταλλεύσιμου φυσικού αερίου στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο, αλλά και την αίσθηση που έχει η Άγκυρα ότι διαμορφώνεται ένα ανταγωνιστικός πόλος σε σχέση με τα ενεργειακά της περιοχής μέσα από τη συγκρότηση του Φόρουμ για το Φυσικό Αέριο στην Ανατολική Μεσόγειο στο οποίο συμμετέχουν Αίγυπτος, Ελλάδα, Ιταλία, Ιορδανία, Παλαιστινιακή Αρχή, Ισραήλ και Κύπρος.

Παράλληλα, η Τουρκία επιμένει να αναδεικνύει θέματα που για αυτήν έχουν ξεχωριστή προτεραιότητα. Αυτό φαίνεται στον τρόπο που αντιμετωπίζει το ζήτημα με τους 8 Τούρκους Αξιωματικούς που έχουν ζητήσει άσυλο στην Ελλάδα. Η Τουρκία, όπως φάνηκε και από τον τρόπο που αντιμετώπισε και τις αμερικανικές πιέσεις σχετικά με την περίπτωση του αμερικανού πάστορα Μπράνσον, αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στο εάν οι άλλες χώρες αναγνωρίζουν τις ευαισθησίες της σε σχέση με το πραξικόπημα του 2016.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Τουρκία, παρ’ όλα τα κατά καιρούς εσωτερικά οικονομικά και πολιτικά προβλήματά της, είναι μια μεγάλη χώρα, με ένοπλες δυνάμεις που είναι οι δεύτερες σε όγκο στο ΝΑΤΟ, με σημαντικό οικονομικό και κοινωνικό δυναμισμό. Αυτό μεταφράζεται σε μια σαφή διεκδίκηση αυτό να μεταφραστεί και σε πραγματική προβολή ισχύος και στην ευρύτερη περιοχή. Αυτό εξηγεί και την αντιπαλότητα προς σχεδιασμούς που θεωρούν οι τουρκικές ελίτ, ιδίως αυτές που πρόσκεινται στον Ερντογάν και το AKP, ότι αδικούν ή αφήνουν την Τουρκία από έξω.

Η Τουρκία στο σταυροδρόμι

Η Τουρκία βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι και στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.

Ως προς το εσωτερικό οι χιλιάδες αξιωματούχοι που έχουν συλληφθεί ή απομακρυνθεί από τη θέση τους αποδεικνύει ότι το ρήγμα στο εσωτερικό του κράτους ήταν αρκετά βαθύ, ενώ οι ένοπλες δυνάμεις έχουν χάσει και σημαντικό αριθμό έμπειρων και υψηλόβαθμων στελεχών.

Ούτε πρέπει να υποτιμήσουμε τα προβλήματα της τουρκικής οικονομίας και τις στρεβλώσεις ενός «αναπτυξιακού μοντέλου» που είναι ευάλωτο σε «φούσκες» και αρνητικές μεταβολές της διεθνούς συγκυρίας.

Όμως, οι μεγαλύτερες αντιφάσεις της Τουρκίας αφορούν την εμπλοκή της στη συριακή κρίση, που άλλωστε ήταν και το πεδίο στο οποίο βρέθηκε και στη μεγαλύτερη απόσταση από την αμερικανική εξωτερική πολιτική, από τη στιγμή που οι ΗΠΑ επέλεξαν να στηριχτούν στις κουρδικές ένοπλες ομάδες.

Η ανακοίνωση για την αποχώρηση των αμερικανικών στρατιωτικών δυνάμεων από τη Συρία, που μένει να δούμε με ποιο ρυθμό θα προωθηθεί, φάνηκε να δίνει ένα περιθώριο στην Τουρκία να αποκτήσει μεγαλύτερη παρουσία στην Συρία και να αντιμετωπίσει αυτό που ορίζει ως κίνδυνο από τους Κούρδους, όμως τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Ρωσία δεν φαίνεται να δίνουν ακόμη την πλήρη συναίνεσή τους στους τουρκικούς σχεδιασμούς.

Η Ρωσία δεν αποδέχεται ακόμη την τουρκική πρόταση για μια «ασφαλή ζώνη» εντός της Συρίας, ενώ επιμένει στην ανάγκη να επεκταθεί η κυριαρχία και η αρμοδιότητα της κυβέρνησης της Δαμασκού, την ώρα που οι ΗΠΑ δεν είναι διατεθειμένες ακόμη να δώσουν ένα πλήρως πράσινο φως στην ανεξάρτητη δράση των τουρκικών ένοπλων δυνάμεων εντός συριακού εδάφους και δη στα αστικά κέντρα με κουρδική πλειοψηφία.

Η Τουρκία ανεξαρτήτως ρητορικής έχει περισσότερους μπελάδες στα ανατολικά της παρά στο Αιγαίο. Ούτε είναι τυχαία ότι συχνά ως προς το Αιγαίο η τουρκική πλευρά έχει διατυπώσει το φόβο της για ενδεχόμενο θερμό επεισόδιο που θα είχε το χαρακτήρα προβοκάτσιας, πιθανώς ενορχηστρωμένης από δυνάμεις που θα ήθελαν να της ασκήσουν πίεση σε σχέση με τις συνολικότερες ισορροπίες, κύρια σε σχέση με την τελική έκβαση της συριακής κρίσης.

Τι μπορεί να πετύχει η επίσκεψη Τσίπρα;

Η συνέντευξη Τσίπρα αποπνέει ταυτόχρονα την απαραίτητη αισιοδοξία αλλά και την επανάληψη πάγιων θέσεων της ελληνικής πλευράς.

Μένει να δούμε εάν θα έχει περισσότερο το χαρακτήρα μιας συμβολικής χειρονομίας (και εκεί μπορεί να αποκτήσει μεγαλύτερη σημασία το μέρος της επίσκεψης που αφορά την Κωνσταντινούπολη) που να προσπαθεί να διαμορφώσει ένα καλύτερο κλίμα ή εάν θα είναι μια προσπάθεια να ανοίξει μια ουσιαστικότερη συζήτηση πάνω σε όλα τα ανοιχτά θέματα που υπάρχουν στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Και εδώ ας κάνουμε μια παρατήρηση, το γεγονός ότι στις δημόσιες δηλώσεις που προηγήθηκαν της επίσκεψης απουσίασαν οι μεγαλόφωνες αναφορές στα ζητήματα που αφορούν τα κοιτάσματα υδρογονανθράκων στην περιοχή, θα μπορούσε να θεωρηθεί και ένδειξη ότι αυτό μπορεί να είναι και κάποιο από τα ουσιαστικά ζητήματα που θα συζητηθούν.

Επιπλέον, ιδιαίτερη σημασία έχει ο τρόπος που ο πρωθυπουργός τοποθετήθηκε για το Κυπριακό, όπως και το ότι ρωτήθηκε για αυτό. Με αυτή την έννοια, θα έχει ενδιαφέρον να δούμε εάν θα υπάρξει κάποια πρωτοβουλία για το Κυπριακό, στο πνεύμα και της πρόσφατης δήλωσής του στη Λευκωσία ότι η επίλυση του Μακεδονικού ενίσχυσε την αξιοπιστία της χώρας και «μπορεί να βοηθήσει και την προσπάθεια επίλυσης του Κυπριακού».

Σε κάθε περίπτωση παρότι κατά καιρούς επανέρχεται ως πειρασμός ως προς το χειρισμό των ελληνοτουρκικών σχέσεων η λογική να οικοδομήσει η Ελλάδα προνομιακές σχέσεις με χώρες που ανταγωνίζονται την Τουρκία, κάτι που μπορεί να οδηγήσει στην υποτίμηση των σχέσεων με χώρες που μπορούν να ασκήσουν πίεση στην Τουρκία, εντούτοις ο απευθείας διάλογος ανάμεσα σε δύο χώρες που δεν μπορούν παρά να συνυπάρχουν παραμένει αναντικατάστατος.

Μόνο που η συζήτηση δεν θα είναι εύκολη, εάν δούμε τον τρόπο με τον οποίο η Τουρκία επιλέγει να ανοίξει το σύνολο των ζητημάτων και να μην μετατοπίζεται εύκολα.

Μια τέτοια συζήτηση απαιτεί από την ελληνική πλευρά προετοιμασία, εκτίμηση του συσχετισμού, χάραξη «κόκκινων γραμμών» και αποφυγή αντιμετώπισης των διμερών συναντήσεων ως επικοινωνιακών κυρίως εργαλείων. Μένει να δούμε εάν αυτή η προετοιμασία υπήρξε για αυτή τη συνάντηση.