Ημερολόγιο πένθους

26 Οκτωβρίου 1977 – 15 Σεπτεμβρίου 1979

Από τις 26 Οκτωβρίου του 1977, την επομένη του θανάτου της μητέρας του, ως τις 15 Σεπτεμβρίου 1979, ο Ρολάν Μπαρτ κρατούσε ένα «ημερολόγιο πένθους», όπως το ονόμασε, παρακολουθώντας τον οδυνηρό, βαθμιαίο αποχωρισμό του από το «πιο αγαπημένο πλάσμα στον κόσμο» και καταγράφοντας τα στάδια της πενθητικής διαδικασίας. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό χρονικό αισθημάτων, αναμνήσεων και μελαγχολικών στοχασμών, με το οποίο ο συγγραφέας επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί το κενό που αφήνει η απώλεια, αλλά και πώς η εμπειρία της θλίψης, τόσο ιδιωτική και ταυτόχρονα τόσο κοινή στους ανθρώπους, μπορεί να μεταπλαστεί σε έργο. Κι αυτό γιατί το «Ημερολόγιο πένθους» απο-τελεί την καταγωγική πηγή του «Φωτεινού θαλάμου», αλλά και των άλλων έργων που έγραφε ο Ρολάν Μπαρτ εκείνη την περίοδο, έργα που είναι όλα τους σφραγισμένα από τον θάνατο της μητέρας του.

Στις 25 Οκτωβρίου 1977, πέθανε η Ανριέτ, η μητέρα του Ρολάν Μπαρτ. Ήδη από την επομένη της εκδημίας της, ο συγγραφέας της «Μυθολογίας», των «Αποσπασμάτων του ερωτικού λόγου», της «Επικράτειας των σημείων» αρχίζει να κρατάει συστηματικά ημερολόγιο, παρακολουθώντας, μέρα τη μέρα, τη «χαοτική» αλληλουχία των συναισθημάτων του. «Να γράφεις για να θυμάσαι;» αναρωτιέται κάπου στις ημερολογιακές αυτές σημειώσεις. «Όχι για να θυμάμαι εγώ» απαντά «αλλά για να αντιπαλέψω τον σπαραγμό της λήθης, στον βαθμό που προαναγγέλλεται απόλυτη».
(The Books’ Journal) Roland Barthes, 1915-1980

Ο Ρολάν Μπαρτ γεννήθηκε στην Μπαγιόν της Γαλλίας το 1915. Το 1924 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι όπου φοίτησε στα λύκεια Montaigne και Louise-Le-Grand. Στο διάστημα 1935-39 φοίτησε στη Σορβόννη όπου πήρε το δίπλωμα της Κλασικής Φιλολογίας. Στην περίοδο των σπουδών του 1936-1939 ίδρυσε, μαζί με συμφοιτητές του, την Πανεπιστημιακή Ομάδα του Αρχαίου Θεάτρου. Πέρασε αρκετά χρόνια σε σανατόρια εξαιτίας της φυματίωσης από την οποία είχε προσβληθεί (1934-1935, 1942-1946). Δίδαξε, για μικρό διάστημα, στο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου, και στην Αίγυπτο (Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας). Διετέλεσε υπεύθυνος ερευνών στο C.N.R.S., καθώς και διευθυντής -από το 1962- ενός κοινωνιολογικού σεμιναρίου στο τμήμα Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών της Ecole Pratique. Εμπνευσμένο από τη Γλωσσολογία των Σωσύρ και Μπλούμφηλντ, από τη δομική ανθρωπολογία, σημαδεμένη αργότερα από την ψυχανάλυση του Λακάν, το έργο του αρχίζει από τον «Βαθμό μηδέν της γραφής» (1953), μελέτη των σχέσεων λογοτεχνίας και εξουσίας. Η ιδέα μιας ουδέτερης γλώσσας, αποκομμένης από τις νοθεύσεις του κοινωνικού κυκλώματος, υπάρχει ως και στο εναρκτήριο μάθημά του στην έδρα Σημειολογίας του Κολεγίου της Γαλλίας (1977), και δεσπόζει στην ανάλυση των χαρακτηριστικών και των μύθων της σύγχρονης κοινωνίας («Μυθολογίες» 1957, «Το Σύστημα της Μόδας» 1967), στην επεξεργασία των όρων μιας επιστήμης της λογοτεχνίας («Για τον Ρακίνα» 1963, «Κριτική και Αλήθεια» 1969), στις έννοιες του γραφόμενου (scriptible) και του αναγνώσιμου (lisible) («S/Z» 1970), στην ποιητική του ελεύθερου σημείου («Η επικράτεια των σημείων» 1970) και στην αφομοίωση μιας ρητορικής του έργου με την εφεύρεση ενός πλήρους γλωσσικού ιδιώματος και ενός αυτόνομου σύμπαντος («Σαντ, Φουριέ, Λογιόλα» 1971,»Η απόλαυση του κειμένου» 1973). Ανασυνθέτει αυτές τις προσκτήσεις με αναφορές στο σώμα και την επιθυμία, ενώ το «Ο Ρολάν Μπαρτ από τον Ρολάν Μπαρτ» (1975) συγκροτεί μια αρχαιολογία της ολόψυχης αφιέρωσης στην κριτική. Τα «Αποσπάσματα ενός ερωτικού λόγου» (1977) προσεγγίζουν προς μια θεωρία του συνομιλισιακού (conversationnel), ενώ ο «Φωτεινός θάλαμος» (1980) επιζητεί, μέσα από τη μελέτη της φωτογραφίας, να προσδιορίσει μια νέα σχέση ανάμεσα στον χώρο και τον χρόνο. Ο Ρολάν Μπαρτ, ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές της εποχής μας, θα βρει τραγικό θάνατο το 1980 σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. Η αξιολόγηση του έργου του σήμερα του επιδικάζει μια ξεχωριστή θέση στους χώρους της κοινωνιολογικής κριτικής, της σημειολογίας, του Λόγου και, γιατί όχι, και της μόδας.

Η Κατερίνα Σχινά (Αθήνα, 1956) είναι δημοσιογράφος, μεταφράστρια και κριτικός λογοτεχνίας. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μουσική (πιάνο, ανώτερα θεωρητικά) στο Εθνικό Ωδείο και πλάι στον Αλέξανδρο Αινιάν. Εργάστηκε ως κριτικός κι επιφυλλιδογράφος στις εφημερίδες «Αυγή» (1983-1987), «Καθημερινή» (1987-1999 και από το 2009) και «Ελευθεροτυπία» (1999-2009, ως μέλος της συντακτικής ομάδας του ενθέτου «Βιβλιοθήκη»), διετέλεσε μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού «Το Τέταρτο» (1985-1988), μουσικός παραγωγός στο Γ΄ και Β΄ Πρόγραμμα της Κρατικής Ραδιοφωνίας (1983-1994), συνεργάτης των τηλεοπτικών εκπομπών «Βιβλιόραμα» (ΕΡΤ, 1987-1990) και «Βιβλία στο κουτί» (ΕΤ1 από το 2005 ως σήμερα). Δίδαξε πολιτιστικό ρεπορτάζ στο τμήμα ΜΜΕ του Παντείου Πανεπιστημίου (1994-2004), ενώ από το 2003 διδάσκει λογοτεχνική μετάφραση στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης (ΕΚΕΜΕΛ). Έχει μεταφράσει στα ελληνικά έργα της Toni Morrison («The Bluest Eye», «Sula», «Jazz», «Paradise», «Love», «A Mercy»), του Philip Roth («Shop Talk», «Reading Myself and Others», «Exit Ghost», «The Humbling»), του Ian McEwan («Solar»), του George Steiner («No Passion Spent»), των Said-Barenboim («Parallels and Paradoxes»), του Roland Barthes («Journal de Deuil», «Carnets du voyage en Chine»), του Witold Gombrowich («Cours de philosophie en six heures et quart») καθώς και των Byron, Shelley, Worsdworth, R.L. Stevenson, Jack London, William Hazlitt, Hilda Doolittle, Wallace Stevens, Anne Sexton, Willa S. Cather, Roddy Doyle, Malcolm Bradbury, Helene Hanff, Ben Scott, κ.ά. Έχει γράψει το βιβλίο «Όπερες του κόσμου» που εκδόθηκε από την Εταιρεία για τη δημιουργία νέου κτιρίου της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, το λεύκωμα «Η Ελλάδα του μόχθου» που εκδόθηκε από το Ριζάρειο Ίδρυμα, ενώ η ανθολογία της με θέμα την ημερολογιακή γραφή και τίτλο «Μυστικά του συρταριού» είναι υπό έκδοση. Το 1997 βραβεύτηκε από την Ελληνική Εταιρεία Μεταφραστών Λογοτεχνίας για τη μετάφραση του μυθιστορήματος της Toni Morrison, «Γαλάζια μάτια».