Στο κεντρικό υψίπεδο της Νάξου, στο Σαγκρί και στη θέση Γυρούλας, ήλθε
στο φως ολομάρμαρος ναός αφιερωμένος στη θεά Δήμητρα. Χρονολογείται από
το 530 π.Χ. και αποτελεί το μοναδικό άρτια σωζόμενο υπόδειγμα του
τελεστηρίου, σπάνιου αρχαίου μυστηριακού οικοδομήματος.
Στην πρόσοψη και στο εσωτερικό του ναού υπήρχαν κολόνες και η κλειστή αίθουσα ήταν χώρος τέλεσης μυστηρίων ανάλογων των Ελευσινίων. Η συγκέντρωση των αρχιτεκτονικών του μελών καθιστά δυνατή την αναστήλωση του ναού. Διατηρείται επίσης φάση από την εποχή που ο ναός είχε μετατραπεί σε βασιλική εκκλησία. Επισκέψεις: Έπειτα από συνεννόηση με το Μουσείο Νάξου, τηλ. (0285) 22725
Η αρχαία πόλη Στη θέση Γρότα της Χώρας υπάρχουν λείψανα της μυκηναϊκής πόλης της Νάξου, της σημαντικότερης μυκηναϊκής πόλης του Αιγαίου. Κατά μία εκδοχή, εδώ βρίσκεται η αγορά της αρχαίας πόλης. Ένα μέρος του αρχαίου οικισμού βρίσκεται μέσα στη θάλασσα.
Η Πορτάρα Στο νησάκι Παλάτια, κοντά στο λιμάνι της Νάξου, βρίσκεται η είσοδος του Ναού του Απόλλωνα του 6ου αι. π.Χ., το κτίσιμο του οποίου ποτέ δεν ολοκληρώθηκε. Η πύλη έχει ύψος 6μ. πλάτος 3,5μ. και οι ντόπιοι την αποκαλούν Πορτάρα. Ένας αρχαίος μόλος ενώνει το νησάκι με την πόλη. Τον 6ο αι. π.Χ. τα Παλάτια ήταν ένα μεγάλο οχυρό. Επί Φραγκοκρατίας, πολλά μάρμαρα του ναού χρησιμοποιήθηκαν στο κτίσιμο του κάστρου της Χώρας.
Ιερό των Υρίων Βρίσκεται στη θέση Λειβάδι. Ήταν τόπος λατρείας στον οποίο η θρησκευτική δραστηριότητα ξεκίνησε τους Μυκηναϊκούς χρόνους, με υπαίθριες τελετουργίες. Στη συνέχεια κτίστηκαν τέσσερις ναοί, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, μετά την καταστροφή του εκάστοτε υπάρχοντος ναού. Τα κτίρια που αποκαλύφθηκαν αποτελούν εξαιρετικά δείγματα της μνημειώδους ελληνικής μαρμάρινης αρχιτεκτονικής. Τον 5ο μ.Χ. αιώνα ο ναός μετατράπηκε σε παλαιοχριστιανική βασιλική εκκλησία. Σήμερα στον ίδιο χώρο και κοντά στον αρχαίο ναό υπάρχει το βυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου. Επισκέψεις: Έπειτα από συνεννόηση με το Μουσείο Νάξου, τηλ. 22850 22725
Ο πύργος του Χειμάρρου Μαρμάρινο, κυλινδρικό οικοδόμημα των Ελληνιστικών χρόνων. (Φωτ. Συμβούλιο Νησιού Νάξου). Το ύψος του είναι 15μ., οι τοίχοι έχουν πάχος 1,10μ. και η εξωτερική πλευρά αποτελείται από μεγάλες ορθογωνισμένες πέτρες που έχουν μήκος 0,58-2μ. και πλάτος 0,35-0,40μ. Περιλαμβάνει ισόγειο και τρεις ορόφους. Παρόμοιοι πύργοι βρίσκονται και σε άλλα νησιά των Κυκλάδων και είναι κτισμένοι κοντά σε μεταλλεία γι΄αυτό και εικάζεται πως κτίζονταν για την προστασία τους. Και ο πύργος του Χειμάρρου βρίσκεται κοντά στα ορυχεία σμύριδας. Θεωρείται ότι αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτερου αμυντικού συστήματος και καταφύγιο των κατοίκων των γύρω οικισμών. Πληροφορίες: Μουσείο Νάξου, τηλ. 22850 22725
Ο αρχαϊκός κούρος Έλληνας Βρίσκεται στην περιοχή Φλεριό ή Έλληνας και είναι ξαπλωμένος κοντά στο αρχαίο λατομείο. Χρονολογείται από τον 7ο αι. π.Χ. και έχει μήκος 6,40μ. (Φωτ. Συμβούλιο Νησιού Νάξου).Αποτελεί, μαζί με τον κούρο του Απόλλωνα, μοναδικό μνημείο της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής. Πιθανολογείται ότι ακύρωση της παραγγελίας, τεχνικοί ή άλλοι λόγοι οδήγησαν στη μη ολοκλήρωση και παράδοση του αγάλματος.
Ο κούρος του Απόλλωνα Στο χωριό Απόλλωνας, κοντά στην ομώνυμη αρχαία πόλη, βρίσκεται ξαπλωμένος και μισοτελειωμένος ο κούρος του Απόλλωνα. Πρόκειται για γιγάντιο γλυπτό του 7ου αι. π.Χ. με μήκος 11μ. και θεωρείται αρχαιότερος από τον κούρο Έλληνα.
Απάνω Κάστρο Βρίσκεται κοντά στο Κουτσοχεράδο και το Τσικαλαριό. Στο φως ήλθαν αρχαία νεκροταφεία στη θέση Αλώνια και στην τοποθεσία Σκλάβες. Στα Αλώνια βρέθηκαν τύμβοι με κυκλικούς περίβολους, καθώς και ένα μενχίρ-πέτρινο μεγαλιθικό μνημείο.