Ελένη Παπαδάκη: Ήταν ανάγκη να ζήση περισσότερο ανάμεσά μας

Σαν σήμερα συμπληρούνται τρία χρόνια από τον άγριο θάνατο μέσα εις την αποφράδα θύελλαν του Δεκεμβρίου 1944 της Ελένης Παπαδάκη. Νομίζομεν ότι δεν υπάρχει πλέον άξιον μνημόσυνον διά την υπέροχην καλλιτέχνιδα και την αγίαν ψυχήν, που τόσον πρόωρα εχάθη διά την Ελλάδα, από το ξαναζωντάνεμά της εις άγαλμα, περί του οποίου γράφει κατωτέρω ο καλλιτεχνικός συνεργάτης μας: 

Ήταν ανάγκη η Ελένη Παπαδάκη να ζήση περισσότερο ανάμεσά μας. Η ανάγκη αυτή επεβλήθηκε σαν από κάποιο νόμο, σαν από κάποια μυστική δύναμη που κυβερνά τον φαινόμενο κόσμο. Μήπως ήταν η δύναμη της τέχνης της ή μήπως η ακτινοβολία της προσωπικότητός της που μπόρεσε να δώση μορφή στην επιβίωσή της; Σήμερα πάντως σκεπτόμαστε μπροστά στο καταπληκτικό γεγονός ότι κατέχομε κάτι χειροπιαστό από την παρουσία της — το άγαλμά της. Όργανο γι’ αυτό στάθηκε η Κατερίνα Κοτέλνικωφ.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 21.12.1947, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Υποθέτω πως λίγοι, πολύ λίγοι θα κατατάσσουν το όνομα αυτό μεταξύ των καλλιτεχνών του τόπου μας. Η Κατερίνα Κοτέλνικωφ, βορείας καταγωγής, αλλά πάνω από είκοσι χρόνια στην Ελλάδα, έχει φιλοσοφική κατάρτιση, στάθηκε λίγο καιρό μαθήτρια του αλησμόνητου Βιτσώρη (σ.σ. ο λόγος για το θεσσαλονικέα ζωγράφο και γλύπτη Δημήτρη ή Μίμη Βιτσώρη, 1902-1945) και εδώ και ενάμισυ χρόνο περίπου καταπιάστηκε με τη γλυπτική, μόνη της, χωρίς δάσκαλο, με μόνα εφόδια την ψυχή της.

Ο πηλός στα χέρια της έγινε υπάκοο όργανο και της θέρμης της για την τέχνη, αλλά και του πάθους της βορείας καταγωγής της. Προ πάντων όμως αισθάνθηκε μια καλλιτεχνική συγγένεια με την Ελένη Παπαδάκη και θέλησε να τραγουδήση, να ψάλη, να εκφράση, να συγκρατήση, με τον τρόπο της, την προσωπικότητα που χάθηκε: και έτσι έγινε ένα θαύμα. Ξαναζωντάνεψε στον πηλό την Ελένη Παπαδάκη. Αγωνίστηκε, κατέκτησε ένα-ένα τα μυστικά της τέχνης χωρίς βοήθεια, με πολλές δυσκολίες: πότε της λείπουν τα εργαλεία, πότε της χαλά ο πηλός, πότε ο σκελετός· βάσανα της τεχνικής, μαρτύριο του καλλιτέχνη. Όμως ήξερε να ξεπεράση όλα τα εμπόδια και, σε αλήθεια απίστευτα μικρό χρονικό διάστημα, κατάφερε να δώση έκφραση, ζωή στα έργα της. Μελέτησε το θέμα της, μικρές μακέττες πρώτα, ύστερα μεγαλύτερες, μελέτησε τη στάση, τις πτυχές, το σώμα, τις κλειδώσεις, τη σάρκα, το πρόσωπο. Το πρόσωπο της Ελένης Παπαδάκη στη μορφή που έπαιρνε σε κάθε καινούργιο ρόλο. Εδώ αναγνωρίζεις την Αντιγόνη, εκεί την Εκάβη, αλλού είνε ήρεμη ή θλιμμένη ή χαμογελαστή. Στην Αντιγόνη θέλησε να δώση έκφραση στη θέληση και στη Μοίρα, που χαρακτηρίζουν το ηρωικό πρόσωπο, έτσι όπως το θέλησε να το πλάση η Παπαδάκη.

Η Κατερίνα Κοτέλνικωφ, ύστερα από τις καλλιτεχνικές της ταλαντεύσεις, ταλαντεύσεις που ίσως την ωρίμασαν κρυφά για τον δρόμο που φαίνεται ότι πήρε οριστικά πλέον, μας παρουσίασε απότομα ένα έργο που δείχνει ένα φτασμένο καλλιτέχνη. Κατέχει σαν θείο δώρο ένα πλούσιο ταλέντο, ένα σπάνια πλούσιο ταλέντο, που οδηγημένο από την ιδιαίτερη ιδιοσυγκρασία της είνε κιόλας σοφό, μόλο που δεν έχει μαθητέψει σε κανένα γλύπτη.

Ξεκινά από ψηλά με ενδείξεις για να φτάση ψηλότερα. Όχι ότι δεν είνε αρτιωμένη, γιατί το έργο της είνε έργο δόκιμου γλύπτη. Όταν όμως αντικρύζη μια δημιουργία κανείς, χαίρεται και γι’ αυτό που έγινε αλλά και γι’ αυτό που υπόσχεται, γιατί η δημιουργία από τη φύση δεν είνε κάτι που στέκεται, αλλά που έχει μέσα της δύναμη, μια δύναμη που δείχνει ότι όλο θέλει να κατακτήση και κάτι παρά πάνω. Αυτή η δημιουργική πνοή υπάρχει στο έργο της Κατερίνας Κοτέλνικωφ, και είνε κάτι σπάνιο μαζύ και δυνατό.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 1.1.1984, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Βλέποντας σήμερα το άγαλμα της Ελένης Παπαδάκη που έπλασε η Κατερίνα Κοτέλνικωφ δύο συναισθήματα κατέχουν τον θεατή: Το ένα που συνδέεται με την Απώλεια και το άλλο με την Επιβίωση. Και όμως τα δύο αυτά συναισθήματα ενώνονται με κάτι κοινό που τα συνδέει, με την έννοια της ακατάπαυστης προσπάθειας για τη δημιουργία.

*Κείμενο του διαπρεπούς ιστορικού τέχνης και βυζαντινολόγου Μαρίνου Καλλιγά (1906-1985), που έφερε τον τίτλο «Η επιβίωσις της Ελ. Παπαδάκη» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 21 Δεκεμβρίου 1947, με αφορμή τη συμπλήρωση τριών ετών από τη δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη.

Ο Μαρίνος Καλλιγάς

Η ελληνοπολωνή γλύπτρια Κατερίνα Κοτέλνικωφ έφυγε από τη ζωή, κατάμονη και λησμονημένη, τον Οκτώβριο του 1953.

Η σπουδαία ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη υπήρξε ένα από τα πλέον γνωστά θύματα των διαβόητων Δεκεμβριανών — δολοφονήθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες της 22ας Δεκεμβρίου 1944 από στελέχη της ΕΑΜογενούς οργάνωσης ΟΠΛΑ (πιο συγκεκριμένα, από μέλη της Λαϊκής Πολιτοφυλακής Πατησίων).