Το κρυολόγημα ως ζήτημα ζωής και θανάτου — Τελικά, ήταν drama queen η Τζέιν Όστεν;

Από τις πρώτες κιόλας σελίδες των μυθιστορημάτων της, γίνεται φανερό ότι η Τζέιν Όστεν παρακολουθεί προσεκτικά το ανθρώπινο σώμα: την υγεία του, τις μικρές του αδυναμίες, τις καθημερινές του ενοχλήσεις. Δεν γράφει ως γιατρός· γράφει ως κάποια που ξέρει καλά τι σημαίνει αρρώστια και πώς αυτή διαπερνά τις ζωές των ανθρώπων. Γι’ αυτό και η λέξη «υγεία» επανέρχεται διαρκώς στα έργα της – πάνω από εκατό φορές στα έξι γνωστότερα μυθιστορήματά της. Οι περιγραφές της δεν είναι κλινικές· είναι όμως παραδόξως ακριβείς και συνεπείς.

Η συχνότητα με την οποία εμφανίζονται ασθένειες στα βιβλία της μάς οδηγεί σε ένα παράδοξο ερώτημα: μήπως το πραγματικό πάθος στις ιστορίες της Όστεν δεν πυροδοτείται από τα σκιρτήματα της καρδιάς, αλλά από ένα απλό… κρυολόγημα;

Τζέιν Όστεν

Η αρρώστια ως απειλή

Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, η παραμικρή ενόχληση μπορούσε να αναστατώσει μια ολόκληρη οικογένεια. Η ιατρική, χωρίς αντιβιοτικά, χωρίς αναισθησία και χωρίς τα νοσοκομεία να θεωρούνται δεδομένα όπως σήμερα, στεκόταν συχνά αδύναμη μπροστά ακόμη και σε μια απλή φλεγμονή. Ένα μικρό κρυολόγημα μπορούσε να εξελιχθεί σε επικίνδυνη λοίμωξη, ενώ μια «ψύχρα» από τον αέρα ή τη βροχή άνοιγε την πόρτα σε παθήσεις που σήμερα αντιμετωπίζονται με μια απλή αγωγή. Η ευαλωτότητα ήταν κομμάτι της καθημερινότητας – μια υπενθύμιση ότι η υγεία, τότε, δεν ήταν ποτέ δεδομένη.

Η ιατρική στηριζόταν ακόμη στη θεωρία των χυμών του σώματος, ενώ οι θεραπείες κυμαίνονταν από αφαίμαξη μέχρι «τονωτικά» αμφίβολης αποτελεσματικότητας, την ώρα που οι κομπογιαννίτες καραδοκούσαν. Η φροντίδα, ιδίως για τις γυναίκες, γινόταν στο σπίτι. Ο καθαρός αέρας, οι περίπατοι και η ήπια άσκηση θεωρούνταν συστάσεις υγείας – και η ίδια η Όστεν, στις επιστολές της, προτρέπει σε αυτά ακριβώς: φύση, κίνηση, μέτρο.

Το 1815, ενώ φρόντιζε τον άρρωστο αδελφό της, φαίνεται πως η συγγραφέας προσβλήθηκε από φυματίωση. Η λοίμωξη οδήγησε σε νεφρικά προβλήματα και τελικά στη νόσο Addison, άγνωστη τότε. Ακόμη και σήμερα, η ακριβής αιτία του θανάτου της συζητείται.

Η προσωπική της σχέση με την αρρώστια – δική της και των άλλων – εξηγεί και την ακρίβεια με την οποία διαχειρίζεται τα συμπτώματα στα βιβλία της: κρυολογήματα, ρευματισμούς, ρίγη, πυρετούς.

Όμως πόσο επικίνδυνη ήταν πράγματι η περίφημη βρετανική βροχή;

Βροχή, υγρασία και φόβοι μιας άλλης εποχής

Σήμερα γνωρίζουμε ότι το να βραχεί κανείς δεν προκαλεί απαραίτητα κρυολόγημα. Στον κόσμο όμως της Τζέιν Όστεν, η ιδέα αυτή ήταν κοινή και ιδιαίτερα ανησυχητική. Χωρίς φάρμακα και χωρίς αποτελεσματική θεραπεία για τις λοιμώξεις, ένα απλό κρυολόγημα μπορούσε να μετατραπεί σε βρογχίτιδα ή πνευμονία. Γι’ αυτό και η βροχή αποκτά σχεδόν δραματικό χαρακτήρα στη λογοτεχνία της εποχής.

Ο Γουίλιαμ Μπούχαν, στο ευρέως διαδεδομένο εγχειρίδιό του Domestic Medicine (1769), έφτανε στο σημείο να χαρακτηρίζει το βρετανικό κλίμα «δημόσιο κίνδυνο». Οι απότομες εναλλαγές θερμοκρασίας, έλεγε, διακόπτουν την εφίδρωση και ευνοούν το κρυολόγημα. Προειδοποιούσε ιδιαίτερα για τα βρεγμένα ρούχα: η υγρασία, πίστευε, μπορούσε κυριολεκτικά να «εισχωρήσει» στο σώμα και να προκαλέσει σοβαρή ασθένεια. Η συμβουλή του ήταν απλή: δεν χρειάζεται να φοβάται κανείς τη βροχή, αρκεί να αλλάξει ρούχα όσο το δυνατόν γρηγορότερα ή να συνεχίσει να περπατά μέχρι να στεγνώσει. Το χειρότερο που μπορούσε να κάνει κάποιος; Να μείνει ακίνητος ή να κοιμηθεί με βρεγμένα ρούχα.

Μέσα σε αυτό το πολιτισμικό πλαίσιο, η Μαριάν Ντάσγουντ που παραλίγο να πεθάνει μετά από μια μπόρα ή η Τζέιν Μπένετ που αρρωσταίνει όταν ιππεύει μέσα στη βροχή, δεν ήταν υπερβολές. Ήταν ιστορίες απολύτως αναγνωρίσιμες για τους αναγνώστες της εποχής.

Η αρρώστια ως καταλύτης της πλοκής

Στον κόσμο της Όστεν, οι ασθένειες δεν είναι διακοσμητικές λεπτομέρειες – είναι μηχανισμοί που μετακινούν την ιστορία. Η Μαριάν φτάνει στα πρόθυρα του θανάτου και έτσι αλλάζει η πορεία της ζωής της. Η Λουίζα Μάσγκροουβ τραυματίζεται σοβαρά και μια νέα ερωτική προοπτική ανοίγεται. Η Τζέιν Μπένετ καθηλώνεται άρρωστη στο σπίτι των Μπίνγκλεϊ, κι έτσι η Ελίζαμπεθ βρίσκεται απροσδόκητα κοντά στον κύριο Ντάρσι. Στα μυθιστορήματα της Όστεν, ο πυρετός λειτουργεί συχνά ως προοίμιο της ρομαντικής εξέλιξης.

Την ίδια στιγμή, η Τζέιν Όστεν σχολιάζει τις κοινωνικές προσδοκίες γύρω από τη γυναικεία ευθραυστότητα. Από τα υπερβολικά «νεύρα» της κυρίας Μπένετ μέχρι τη μελαγχολία της Άν Έλιοτ ή την καταβεβλημένη όψη της Τζέιν Φέρφαξ, η αρρώστια γίνεται συχνά ένας κώδικας: ένας τρόπος να εκφραστούν συναισθήματα, πιέσεις και στερεότυπα που δύσκολα διατυπώνονται άμεσα.

Η Μέρι Έλιοτ, για παράδειγμα, ανακαλύπτει ότι μια βολική «αδιαθεσία» μπορεί να την απαλλάξει από τις ευθύνες της. Η Τζέιν Όστεν, έχοντας προσωπική εμπειρία από τη φροντίδα ασθενών, δεν αφήνει αυτές τις προσποιητές ασθένειες ασχολίαστες.

Το σώμα ως αφηγηματική γλώσσα

Στην πραγματικότητα, η Τζέιν Όστεν κάνει κάτι ακόμη πιο «λεπτό»: μετατρέπει το σώμα σε μέσο αφήγησης. Κάθε λιποθυμία, κάθε πυρετός μαρτυρά κοινωνικούς κανόνες, καταπιεσμένα συναισθήματα, ανισότητες. Το σώμα δεν είναι απλώς φορέας της πλοκής· γίνεται η ίδια η γλώσσα της.

Γι’ αυτό και οι ιστορίες της παραμένουν τόσο ζωντανές. Όπως γράφει και η ίδια το 1816, με χαρακτηριστική ειρωνεία: «Συνεχίζω αρκετά καλά – πολύ καλύτερα απ’ όσο θα νόμιζε κανείς». Μια φράση που, όπως συμβαίνει συχνά στα γράμματά της, πιθανότατα κρύβει περισσότερα από όσα δηλώνει.

Και ίσως αυτός να είναι ο λόγος που η Τζέιν Όστεν εξακολουθεί να μας γοητεύει: μας θυμίζει ότι η ανθρώπινη αδυναμία, ακόμη και ένα απλό μούσκεμα στη βροχή, μπορεί να μεταμορφώσει τα πάντα. Ίσως, τελικά, να μη βιαζόμαστε να ανοίξουμε την ομπρέλα. Μια ξαφνική μπόρα, όπως θα έλεγε και η ίδια, μπορεί να είναι η απαρχή μιας ολόκληρης ιστορίας.

*Mε πληροφορίες από: Τhe Conversation