Κορνήλιος Καστοριάδης: Δόγματα, παραμορφώσεις και υπερβολές

Το παροξύτονο επίρρημα του τίτλου (σ.σ. άγαν), στερημένο από την αντωνυμική του άρνηση, ειρωνεύεται το πασίγνωστο αρχαιοελληνικό ρητό «μηδέν άγαν» (σ.σ. τίποτα καθ’ υπερβολήν). Η μιξοβάρβαρη κλητική προσφώνηση (σ.σ. αγά μ’) παραπέμπει στη λιγότερη γνωστή νεοελληνική απόφαση «σφάξε μ’ αγά μ’ ν’ αγιάσω». Και τα δύο μέρη του τίτλου αφορμώνται από τη θυελλώδη επίσκεψη και την εξίσου θυελλώδη υποδοχή του Κορνήλιου Καστοριάδη: τις διαλέξεις, συνεντεύξεις και την ανακήρυξή του σε επίτιμο διδάκτορα από την Πάντειο Σχολή, αφενός· την κοσμοσυρροή και το δημοσιογραφικό παραλήρημα, αφετέρου. Το διπλό αυτό φαινόμενο δεν πρέπει, νομίζω, να περάσει εντελώς ασχολίαστο.

Προηγούνται κάποιες εξηγήσεις, για να αποφύγουμε τις κατάφωρες παρεξηγήσεις. Δεν είμαι αρμόδιος να κρίνω αν όντως ο Κορνήλιος Καστοριάδης είναι ο τελευταίος επιζών μεγάλος φιλόσοφος του φθίνοντος αιώνα μας· συμμερίζομαι όμως τη γνώμη εκείνων που τον θεωρούν σημαντικό και προκλητικό διανοητή, ανάμεσα σε άλλους ισάξιους, ζώντες και τεθνεώτες. Αν επομένως η όψιμη μυθοποίηση της μορφής και του έργου του στον τόπο μας μαρτυρεί διαβλητή υπερβολή, η υποτίμηση δείχνει φθονερή μιζέρια. Κάπου στη μέση θα πρέπει να σταθούμε, για να ανακτήσουμε την ψυχραιμία και τη νηφαλιότητά μας. […]

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 5.3.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Έχω την αίσθηση ότι ο σημαντικός στοχαστής Κορνήλιος Καστοριάδης, στην προσπάθειά του να υπερασπιστεί και να εκπροσωπήσει τον τύπο του homo universalis, γενικεύει κάποτε απεριόριστα, γράφοντας και μιλώντας. Τούτο συμβαίνει συχνότερα στις περιγραφές και τις αποφάσεις του που αφορούν στην επίκαιρη νεοελληνική και στην απόμακρη αρχαιοελληνική κοινωνία. Στο πρώτο και κρισιμότατο κεφάλαιο δεν θα επιμείνω ιδιαίτερα. Θυμίζω μόνο κάποια δόγματα των συνεντεύξεών του, που εντυπωσίασαν και πέρασαν στον τύπο ως κατεξοχήν τολμηρές και πολύτιμες υποθήκες: τα περί κυράς Κατίγκω, περί σχιζοφρένειας του ελληνικού λαού (σκοτώνεται στα γήπεδα για ένα πέναλτυ, αλλά αδρανεί μπροστά στα σεσηπότα σκάνδαλα), τα περί δικαιωματικής εξουσίας των αρχόντων αλλά αδικαίωτης υποταγής των αρχομένων, και άλλα ηχηρά παρόμοια. Ανάλογες περιγραφές και αξιολογήσεις μαρτυρούν μάλλον τουριστικό ενδιαφέρον για το πολιτικό και πολιτιστικό μας δράμα, που πέρασε κιόλας στη φάση της φάρσας.

Τουριστικές όμως μοιάζουν και κάποιες άλλες θεμελιακές αποφάσεις του κ. Καστοριάδη για την αρχαιοελληνική σκέψη και κοινωνία. Και εδώ οι απεριόριστες γενικεύσεις θολώνουν συχνά ή και παραμορφώνουν τα πραγματικά δεδομένα, τα οποία η επιστήμη της Αρχαιογνωσίας με πολύ μόχθο και προσοχή έχει ως τώρα καταγράψει. Παραδείγματα έπονται, μόνο με τίτλους: άμετρος έπαινος των Προσωκρατικών, χλευασμός του Πλάτωνα· εξωραϊσμός και αποθέωση της ελληνικής πόλης, πλήρης απόρριψη του ασιατικού μοντέλου ζωής και σκέψης· υπεράσπιση του φιλοσοφικού λόγου, καταδίκη του πρακτικού ορθολογισμού, και πάει λέγοντας.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 23.2.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πρόκειται για κατάφωρες συχνά προκαταλήψεις, που φαίνεται μόνον να ευνοούν τον παραδειγματικό ρόλο του αρχαίου ελληνικού κόσμου, για τον οποίο αγωνίζεται τελευταία ο αρχαιολατρικός Καστοριάδης. Θα συζητήσω κάπως αναλυτικότερα ένα μόνο δίλημμα του αρχαίου ελληνικού κόσμου, για το οποίο ο Καστοριάδης δείχνει, κατά τη γνώμη μου, ελάχιστη ή καμιά προσοχή.

Μιλώ για τις σχέσεις της ελληνικής αρχαιότητας με τον περίοικο και τον απόμακρο βαρβαρικό κόσμο και λόγο, όπου ισχύουν ενδεικτικές αντιθέσεις ή ακόμη και αντιφάσεις: επικοινωνία αλλά και διάκριση· σεβασμός αλλά και κριτική απόσταση· αναζήτηση της ανθρωπολογικής ενότητας αλλά και της ευρωπαϊκής ιδιαιτερότητας. Ο Καστοριάδης φαίνεται να πιστεύει ότι ο αρχαίος κόσμος έλυσε τούτο το πολύ σημαντικό δίλημμα μια και έξω και από την αρχή, προς όφελός του και προς δόξαν του ευρωπαϊκού πνεύματος.

Προσεκτικότερη εν τούτοις ανάγνωση των σχετικών μαρτυριών δείχνει ότι το διακριτικό ιδεολόγημα ελληνικού και βαρβαρικού κόσμου και λόγου σχηματίζεται κάπως αργά και κάτω από εκβιαστικές πολιτικές και πολιτιστικές συγκυρίες: την ιωνική επανάσταση και τους επόμενους μηδικούς πολέμους. Στον Όμηρο λ.χ. δεν υπάρχει κανένα ακόμη ίχνος αυτής της ιδεολογικής πρόληψης. Αλλά και όταν αργότερα, στο πρώτο μισό του πέμπτου αιώνα, το σχετικό ιδεολόγημα συντάσσεται (ο Αισχύλος των «Περσών» και ο Ηρόδοτος συμμετέχουν δραστικά στο σχηματισμό του), οι σχέσεις ελληνικού και βαρβαρικού κόσμου και λόγου αντιμετωπίζονται με πολλή περίσκεψη. Ενώ λ.χ. στον Ηρόδοτο ασιατικός και ελληνικός κόσμος σαφώς διακρίνονται και μάλιστα σε τρία επίπεδα (γεωγραφικό, πολιτικό και πολιτιστικό), ο αλικαρνασσέας ιστορικός φροντίζει αυτή η διάκριση να μην αίρει την ανθρωπολογική κοινή βάση. Έτσι στην προγραμματική φράση του προοιμίου ως πρώτος στόχος του έργου ορίζονται τα «γενόμενα εξ ανθρώπων»· αμέσως μετά ισότιμα κατοχυρώνονται τα μεγάλα και αξιοθαύμαστα έργα των Ελλήνων και των Βαρβάρων· και μόνο στην τελευταία πρόταση του προοιμίου αναζητείται η αιτία της πολεμικής σύγκρουσης των δύο κόσμων, που θεωρείται κατά κάποιο τρόπο εξαιρετική και απροσδόκητη, ατυχής και ανατρεπτική μιας προηγούμενης ισορροπίας.

Όταν λοιπόν ο Καστοριάδης υπερθεματίζει για τις ρηγματικού τύπου διαφορές ελληνικού και ασιατικού κόσμου, για να απομονώσει και τελικά να απορρίψει τον δεύτερο, βρίσκεται σε πραγματολογική διάσταση με τις σχετικές αποφάσεις της ελληνικής αρχαιότητας, τουλάχιστον ως τα μέσα του πέμπτου προχριστιανικού αιώνα.

Ανάλογες παραμορφώσεις της αρχαιοελληνικής πραγματικότητας συντελούνται και σε άλλα αρχαιολατρικά δόγματα του Καστοριάδη: λ.χ. στην ειδωλοποίηση της κλασικής Αθήνας ως πρότυπης δημοκρατικής πόλης. Και εδώ αγνοούνται κρίσιμες εσωτερικές αντιθέσεις και αντιφάσεις, όπως: το γεγονός ότι στο πλαίσιο αυτής της πόλης ο «δημαγωγός» Κλέων διαδέχεται τον Κλεισθένη, τον Εφιάλτη και τον Περικλή· η σύμπτωση ότι τα Προπύλαια τελειώνουν όταν ήδη έχει αρχίσει ο πελοποννησιακός σπαραγμός· ο τρόπος που ο ανατριχιαστικής εξουσιαστικής ψυχραιμίας διάλογος Αθηναίων και Μηλίων εξουδετερώνει στην πράξη τον έπαινο του Περικλή για την Αθηναίων πολιτεία. Και γενικότερα: η κλασική Αθήνα δεν υπήρξε σε καμιά φάση της ειδυλλιακή: δημοκρατία και ιμπεριαλισμός πήγαν και ήλθαν μαζί. Όποιος λοιπόν ανατρέχει στην αρχαία ελληνική πόλη, για να βρει το πρότυπο της επιθυμητής σήμερα δημοκρατίας, οφείλει να συνυπολογίζει αρνητικά και θετικά σημεία του παραδείγματός του· άλλως πλανάται και παραπλανά.

Και προβαίνω, για να τελειώσω, στις απαράδεκτες και εξοργιστικές υπερβολές του Κορνήλιου Καστοριάδη. Αν είναι στοιχειωδώς ακριβής η σχετική ανταπόκριση της «Ελευθεροτυπίας», τότε η συζήτηση που άνοιξε με το αψίκορο (σ.σ. οξύθυμο, ευέξαπτο) προφανώς ακροατήριό του ο επισκέπτης φιλόσοφος στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βόλου, τον παρέσυρε σε ανήκουστες απρέπειες και σε προσβολή της νοημοσύνης μας· με την υπόθεση ότι διαθέτουν ακόμη κάποια νοημοσύνη και όσοι μονίμως κατοικούν στη σημερινή Ελλάδα της κυράς Κατίγκω, χώρα που παρά ταύτα τίμησε με την επίσκεψή του ο Κορνήλιος Καστοριάδης και δέχτηκε τις ακαδημαϊκές τιμές της. Αναφέρομαι προπάντων στις σαρωτικές βολές του εναντίον του μανικού (σ.σ. μανιακού, μανιώδους) νεοδημοτικισμού, με τη μονοτονική ιδιωτεία του και το επιχειρούμενο διαζύγιο της νέας ελληνικής γλώσσας από την αρχαία ελληνική (στείρα και άγονη, μόνη αυτή στον κόσμο παρέμεινε αιώνες αναλλοίωτη, δεν καταδέχτηκε να γεννήσει γιους και θυγατέρες, για να αμαυρώσουν το μεγαλείο της και την ακλόνητή της εξουσία). Παράδειγμα πρώτο και ενδεικτικό της νεοδημοτικής βλακείας η εγκατάλειψη του απαρεμφάτου, δίχως την ύπαρξη του οποίου, κατά την απόφαση του Καστοριάδη, φιλοσοφικός λόγος μήτε παράγεται μήτε και γράφεται. Επειδή λοιπόν δεν μας αρκεί το ταπεινό κατάλοιπο απαρεμφάτου που κράτησε η δημοτική σε φράσεις όπως «σ’ αγαπώ με όλο μου το είναι», καιρός να επαναφέρουμε το «πτύειν» και το «ουρείν», άλλως κινδυνεύει το φιλοσοφικό μας μέλλον. Η καταιγιστική μάλιστα οργή του Κορνήλιου Καστοριάδη για τους μονοτονικούς απάτριδες και τους σχισματικούς της Ελληνικής Γλώσσας βρήκε την κορύφωσή της στον αυθόρμητο διάλογο του δασκάλου με το θερμόαιμο ακροατήριό του, όπου και στηλιτεύτηκε κάποιος Κριάρας — ναι, έτσι τυπώθηκε στην «Ελευθεροτυπία» το όνομα του σεμνού και ακαταπόνητου βυζαντινολόγου και νεοελληνιστή, συντάκτη του πολύτομου και πολύτιμου «Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας» Εμμανουήλ Κριαρά. Για τον κ. Κριαρά και τους ομοίους του ομιλητής και ακροατήριο βολιώτικο αποφάσισαν ότι: είναι άνθρωποι που δεν ξέρουν «Τι θα πει ελληνική γλώσσα»· πρέπει να ξαναγυρίσουν πίσω στις τάξεις ενός «ευρωπαϊκού Δημοτικού Σχολείου»· αποτελούν «αίσχος» για δική τους δική μας ντροπή· είναι «ηλίθιοι, βλάκες (με μεγάλο βήτα και παχύ λάμδα), κτήνη και τετράποδα»· δείχνονται ανίκανοι να ακολουθήσουν την ετυμολογική ετοιμότητα ακόμη και της τρίχρονης κόρης του φιλοσόφου, που, μαθαίνοντας μια λέξη, αμέσως «ψάχνει για τις συγγενείς της».

Μ’ αυτά και άλλα παρόμοια, την επομένη της ανακήρυξής του σε επίτιμο διδάκτορα της Παντείου, ο κ. Καστοριάδης διασκέδασε τους ακροατές του στο Βόλο, προκαλώντας ανακουφιστικά «χάχανα». Να λοιπόν τι θα πει απαρεμφατικός φιλοσοφικός λόγος, αρχαιολατρικό ήθος, συμφωνία του ελληνικού Άγαν και του ασιατικού Αγά, που ο θεός τον προόρισε να σφάζει και να δέρνει, για να μας εξαγιάσει. Μαθαίνω πως, μετά από το κοπιώδες έργο του, ο Καστοριάδης κάνει διακοπές στην Κρήτη. Καλή ξεκούραση.

*Επιφυλλίδα του Δ. Ν. Μαρωνίτη, που έφερε τον τίτλο «Άγαν, αγά μ’» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 5 Μαρτίου 1989.

Ο Δ. Ν. Μαρωνίτης

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ένας από τους διαπρεπέστερους στοχαστές του 20ού αιώνα, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 11 Μαρτίου 1922 και απεβίωσε στο Παρίσι στις 26 Δεκεμβρίου 1997.