Το αποτέλεσμα της επίδειξης

Θυμάμαι πριν χρόνια, όταν μελετούσα τα καινούργια για τότε δεδομένα των πολιτικών επιστημών με παγκόσμια διάσημους καθηγητές (Almond, Lerner, Lane, Verba, Janowitz, Pye) στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, μια έννοια που ξεχώριζε. Το λεγόμενο «αποτέλεσμα της επιδείξεως» (the demostration effect). Που εξηγούσε πολλά φαινόμενα αναταραχής σε παραδοσιακές ή σε κοινωνίες που βρίσκονταν σε μετάβαση (transitional societies).

Η ουσία της παρατήρησης ήταν πως μέσα στον λήθαργο των συνήθων πρακτικών της ζωής ερχόταν σαν βόμβα να αναταράξει τα δεδομένα και να συνταράξει ψυχές και διάνοιες μια καινούργια εικόνα ή και συμπεριφορά. Που παρέσυρε εύκολα τις μάζες σε άνευ προηγουμένου αντιδράσεις και κινητοποιήσεις. Το κλασικό παράδειγμα της εποχής ήταν οι αμερικανικές τηλεοπτικές σειρές που έδειχναν τη ζωή σε αμερικανικά χωριά.

Αυτό γέμιζε εικόνες προσδοκιών τα μυαλά των τηλεθεατών χωριών, επαρχιακών πόλεων σε πολλές αναπτυσσόμενες κοινωνίες – και στην ελληνική τότε – ώστε τα όποια επιτεύγματα των κυβερνήσεων να μην ικανοποιούν τις αυξανόμενες προσδοκίες. Σε αντιδιαστολή με την αριστερή ρητορία για μια επανάσταση των αυξανόμενων προσδοκιών γινόμασταν μάρτυρες μιας επανάστασης αυξανόμενων απογοητεύσεων (revolution of rising frustrations). Και αυτό δημιουργούσε εντάσεις και αντιδράσεις πολύ έξω από τις αναμενόμενες πολιτικής – ιδεολογικής διάστασης αντιθέσεις (βλ. σχετ. Daniel Lerner, «The Passing of Traditional Society» και Hemant Shah, «The Production of Modernization: Daniel Lerner, Mass Media and the Passing of Traditional Society»).

Σε κάποια φάση τα ίδια τα κομμουνιστικά καθεστώτα έγιναν θύματα αυτής της εξέλιξης. Η Σοβιετική Ενωση κατέρρευσε σε μεγάλο βαθμό διότι το άνοιγμα στις διεθνείς εικόνες και πληροφορίες από όλον τον κόσμο, από την «περεστρόικα» του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, δεν μπόρεσε να συγκρατήσει την έκρηξη προσδοκιών και συνακόλουθα απογοητεύσεων του ρωσικού κυρίως αλλά και των ανατολικοευρωπαϊκών πληθυσμών. Το ίδιο παρατηρούμε να συμβαίνει τελευταία στην Κίνα. Οπου το ΚΚ φαίνεται να χάνει βαθμηδόν τον αυστηρό κοινωνικό έλεγχο και να προσπαθεί να πετύχει τους οικονομικούς κυρίως στόχους της χώρας πολύ γρηγορότερα από τις αρχικές εκτιμήσεις.

Εκεί όμως που το «αποτέλεσμα της επιδείξεως» δείχνει να σμπαραλιάζει το παλιό καθεστώς και η επανάσταση των απογοητεύσεων να έρχεται δυναμικά στο προσκήνιο είναι στην Κούβα. Που ο λαός δεν αντέχει πλέον τον σφιχτό πειθαρχικά κοινωνικο-πολιτικό του περίγυρο και που η φτώχεια δεν δείχνει να γίνεται πλέον ανεκτή. Oι εξελίξεις στην Κούβα κλείνουν ένα ακόμη κεφάλαιο της κατάρρευσης καθεστώτων υπαρκτού σοσιαλισμού που δείχνουν αδύναμα να επιβιώσουν μπροστά στις πιέσεις του εκμοντερνισμού και της οικονομικής δυσπραγίας.

Εδώ στην Τασκένδη, πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν, που βρίσκομαι τις τελευταίες ημέρες, παρατηρείται ένα διαφορετικό φαινόμενο. Η κατάλυση του σοβιετικού συστήματος συνοδεύτηκε σίγουρα από πολιτικές άσκησης πειθαρχίας αλλά και με γενναία βήματα οικονομικής ανάπτυξης και διάχυσης της ευημερίας προς τα κάτω. Η μετασοβιετική διοίκηση φρόντισε να ακολουθήσει πολιτικές πολιτικής ομοιογένειας, δίχως όμως ελλείψεις αγαθών και μέτρα ακραίας καταπίεσης. Αυτά που ο κόσμος επληροφορείτο τα έβλεπε γρήγορα να γίνονται πράξη γύρω του. Η κοινωνία άρχισε να μεταμορφώνεται, πριν η «επίδειξη» προλάβει να γιγαντώσει απογοητεύσεις (frustrations) και να προκαλέσει εντάσεις που οδηγούν σε ανατροπή και κατάρρευση.