Παιδείας θεμέλια

Οταν λαμβάνεις ένα ελληνικό βιβλίο 570 σελίδων για το αρχαίο ελληνικό δράμα νιώθεις πως παρ’ όλες τις γελοίες προσπάθειες κάποιων τάχα μου προοδευτικών υπουργών να την εξοβελίσουν από την εκπαίδευση (όταν κάθε χρόνο πάνω από εκατό βιβλία κυκλοφορούν σ’ όλες τις γλώσσες του κόσμου – ακόμη και στη γλώσσα των Εσκιμώων – και παράλληλα τροφοδοτούν ειδικά βιβλία για την Ιατρική, την Οικονομία, την Ψυχιατρική, την Κοινωνιολογία, τη Νομική, τη Γεωγραφία, την Πολιτική Επιστήμη κ.τ.λ.) η αρχαία ελληνική τραγική ποίηση (μαζί με την Ιστορία, τη Ρητορική, τη Φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων) όχι μόνο αντέχει σε συνεχή και απροσδόκητη σε βάθος ανάλυση αλλά και ως κείμενο μπορεί να παρηγορήσει, να προβληματίσει, να καλυτερέψει τη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Πώς εξηγείται άλλωστε να παίζονται αρχαίες τραγωδίες όχι μόνο στην Ελλάδα (όπου συχνά σώζουν ταμεία των θιάσων) αλλά σ’ όλη την Ευρώπη, τις ΗΠΑ, τη Χιλή, την Ιαπωνία, την Κορέα, τη Νότα Αφρική, το Ισραήλ, τη Γεωργία. Δεν θα ισχυριστώ πώς όλες οι σκηνικές προσεγγίσεις είναι αντάξιες του αρχαίου τραγικού λόγου. Εκείνο που μετράει είναι πως καλλιτέχνες και κοινό, βέβαια, λαών με τελείως διαφορετική κουλτούρα και θρησκευτικά κοινωνικά, νομικά θεμέλια αναζητούν πνευματική και αισθητική αλλά και ηθική τροφή στον Αισχύλο, τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη, τον Μένανδρο.

Αυτός ο σύντομος και αυτονόητος πρόλογος για να χαιρετίσω ένα ογκωδέστατο βιβλίο πάνω στο αρχαίο τραγικό δράμα της μεγάλης ελληνίδας ηθοποιού Ασπασίας Παπαθανασίου. Σπεύδω να πληροφορήσω τους αναγνώστες μου πως η μεγάλη αυτή τραγωδός διανύει το εκατοστό δεύτερος έτος (102) της πολύτιμης ζωής της. Και από το ύψος αυτής της χρονικώς πλούσιας πείρας μιας πλήρους θεατρικής πορείας καταθέτει τις γνώσεις, τις ευαισθησίες, τις τεχνικές, τις στρατηγικές που αποκόμισε από τη βαθιά, συχνά τραυματική, επαφή με τον μεγάλο τραγικό λόγο.

Η Ασπασία Παπαθανασίου, που αποτελεί τον τελευταίο κρίκο μιας μεγάλης παράδοσης ελληνίδων ηθοποιών που αφοσιώθηκαν στη σκηνική ερμηνεία του αρχαίου τραγικού λόγου (Κοτοπούλη, Κυβέλη, Μουστάκα, Παξινού, Παπαδάκη, Βεργή, Αρώνη, Χατζηαργύρη, Αγγελίδου, Πιττακή, Κονιόρδου, Φωτοπούλου, Κομνηνού, Καραμπέτη, Μπεμπεδέλη, Τουρνάκη, Νικηφοράκη για να μείνω σε κείνες τις δημιουργούς που ερμήνευσαν πολλούς συστηματικά τραγικούς ρόλους).

Ευτύχησα να έχω δάσκαλο, όπως και η Παπαθανασίου, τον μεγάλο Δημήτρη Ροντήρη και την τύχη, ως βοηθός του, να έχω παραστεί στις μυήσεις του διεθνούς κοινού στον τραγικό λόγο με το «Πειραϊκό Θέατρο» και την Παπαθανασίου απόλυτη πρωταγωνίστρια, να παίζει «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή, «Ορέστεια» του Αισχύλου, «Πέρσες» και «Μήδεια», «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» του Ευριπίδη. Είναι η μοναδική όχι μόνο Ελληνίδα που ερμήνευσε ελληνικά «Μήδεια» και «Οιδίποδα» (Ιοκάστη) ενώ ο υπόλοιπος θίασος ερμήνευε τον τραγικό λόγο στα ρωσικά, στα γεωργιανά, στα ιαπωνικά, στα αγγλικά, στα ουκρανικά. Το 1960 στο Διεθνές Φεστιβάλ του Παρισιού βραβεύτηκε με το πρώτο γυναικείο βραβείο για την «Ηλέκτρα» έχοντας ως υποψήφια αντίπαλο τη μεγάλη ηθοποιό γυναίκα του Μπρεχτ Ελ. Βάιγγελ που ερμήνευε τη «Μάνα Κουράγιο» με το Μπερλίνερ Ανσάμπλ. Στο Τόκιο έπαιξε ελληνικά την Ιοκάστη με θίασο που ερμήνευε τον Σοφοκλή στα Ιαπωνικά και στο ήθος και το ύφος του γιαπωνέζικου παραδοσιακού αισθητικού τρόπου με Οιδίποδα τον μεγαλύτερο, κατά τη γνώμη μου, ηθοποιού της οικουμένης Χίρα! Αυτό το υποκριτικό θαύμα το απολαύσαμε στο Ηρώδειο ως Μήδεια! Αναφέρω ξανά μια ενδεικτική λεπτομέρεια για τον θαυμασμό που αποσπούσε πάντα η ερμηνευτική δεινότητα της Παπαθανασίου. Το «Πειραϊκό Θέατρο» έπαιζε «Ηλέκτρα» στη Νέα Υόρκη και μια παράσταση παρακολούθησε σύσσωμο το προσωπικό τού διάσημου «Ακτορς Στούντιο» της Δραματικής Σχολής όπου φοίτησαν ο Μάρλον Μπράντο, η Εύα Μαρί Σαντ, ο Ντε Νίρο, ο Τζέιμς Ντιν.

Ο Ροντήρης υπήρξε στενός φίλος του Ελία Καζάν, συνιδρυτή της σχολής μαζί με τον Αρθουρ Μίλερ και τον Λι Στράσμπεργκ. Ηρθαν να δουν την παράσταση όλοι αυτοί αλλά και η μέγιστη δασκάλα ηθοποιών Στέλλα Αντλερ. Αλλά και η Μέριλιν Μονρόε, τότε σύζυγος του Αρθουρ Μίλερ. Η μεγάλη αυτή σταρ, όταν τελείωσε η παράσταση με τη συγκλονιστική ερμηνεία της Παπαθανασίου, έφυγε τρέχοντας και αναζητούσε ταξί στην Πέμπτη Λεωφόρο, φωνάζοντας «τι θέλω εγώ σ’ αυτό το επάγγελμα»!!

Τώρα η Παπαθανασίου στα θαλερά της χρόνια ασχολείται με τη συστηματική μελέτη των αρχαίων τραγικών, την ανάλυση των ρόλων, την εσωτερική ανάπτυξη του συναισθήματος ως την κορύφωση των παθών. Στο ογκώδες, όπως έγραψα, βιβλίο της «Αρχαίες τραγωδίες, Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης» των εκδόσεων «Λειμών» (2019) πατώντας πάνω στο κείμενο – το μεταφρασμένο και ήδη δοκιμασμένο σκηνικά – των τριών τραγικών ηρώων και παρακολουθεί την πορεία τους προς την κάθαρσιν των παθημάτων.

Θυμίζω πως από το αρχαίο δράμα στη σκηνική του πορεία έχουμε απολέσει την Οψιν, την Ορχηση, τη Μουσική, τον τρόπο της υπόκρισης. Το κείμενο στο πρωτότυπο, άφωνο, αφού μας διαφεύγει ο ήχος της αρχαίας γλώσσας αλλά και για το μεγάλο κοινό ακοινώνητο παίζεται σε μετάφραση. Αρα ό,τι διαθέτουμε από την «παρτιτούρα» ενός αρχαίου ηθοποιού είναι το ήθος και η διάνοια (ο χαρακτήρας και ο τρόπος σκέψης) των τραγικών προσώπων.

Ο Ροντήρης χρησιμοποιούσε όσο σκηνοθετούσε μεταφράσεις ποιητικές βέβαια αλλά φιλολόγων μεταφραστών (Γρυπάρη, Σάρρο, Θρ. Σταύρου), το ίδιο και ο Μινωτής. Η Παπαθανασίου στο βιβλίο της παραθέτει αποσπάσματα των φιλολόγων μεταφραστών Γρυπάρη, Τ. Ρούσσου, Γ. Γιατρομανωλάκη και Κ.Χ. Μύρη. Χωρίς αμφιβολία άγγλοι, γερμανοί, γάλλοι, ιταλοί μεταφραστές αρχαίου δράματος είναι φιλόλογοι. Αλλά να μεταφράζει κανείς στα Νέα Ελληνικά αρχαίο δράμα από τα αγγλικά είναι όπως θα έλεγε και ο Πλάτων από τρίτου μίμησις.

Ο Ροντήρης με την Παπαθανασίου και άλλους άξιους ηθοποιούς έφερε τον λόγο των τραγικών σ’ όλη την οικουμένη και ήδη από το 1960 την κατέστησε μόδα διεθνώς. Το αναφέρω αυτό γιατί ήδη το 1990 σπουδαίος άγγλος κλασικός φιλόλογος μου δήλωνε πως η αρχαία τραγωδία είναι για να μελετάται ως κείμενο και μόνο! Δίδασκε μεταπτυχιακούς φοιτητές από δέκα χώρες!

Καλό θα ήταν, έστω με εγκύκλιο, τα υπουργεία Παιδείας και Πολιτισμού να συστήσουν την απόκτηση από τις σχολικές βιβλιοθήκες του βιβλίου που μας χάρισε το πάθος και η πείρα της Ασπασίας Παπαθανασίου. Πιστέψτε με δεν θα είναι πολύτιμος και αξιόπιστος οδηγός μόνο για τους μαθητές αλλά και κυρίως τους νεότερους καθηγητές και εννοώ τους φιλολόγους, αφού πολλοί από αυτούς έχουν πτυχίο ιστορικού, αρχαιολόγου, ψυχολόγου, φιλόσοφου και παιδαγωγού, άρα με ελλιπή ενημέρωση εκ των πραγμάτων (χωρίς να ευθύνονται) στο αρχαίο δράμα.

Η Παπαθανασίου ήταν θυγατέρα φιλολόγου που χρημάτισε γυμνασιάρχης. Και φαίνεται από τη μεθοδικότητα ανάλυσης των τραγικών κειμένων ο τρόπος άμεσης και αβίαστης διείσδυσης στα μεγάλα αυτά πνευματικά μνημεία πολιτισμού. Ο αείμνηστος καθηγητής της Νομικής Δεληκωστόπουλος έχει γράψει έναν πολυσέλιδο τόμο μόνο για τα «νομικά» της «Ορέστειας»! Και βέβαια ο Φρόιντ μάς κληροδότησε το οιδιπόδειο σύνδρομο και το σύνδρομο της Ηλέκτρας. Και ο ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίζεται και προσπαθεί να υλοποιήσει την προμηθεϊκή ιδέα.

Η Παπαθανασίου με το περισπούδαστο θεατρικής πρακτικής προσέγγισης έργο της (Προμηθέας, Ικέτιδες, Ορέστεια, Επτά, Ηλέκτρα, Αντιγόνη, Οιδίποδας, Αίαντας, Ανδρομάχη, Εκάβη, Ηλέκτρα, Μήδεια, Τρωάδες, Φοίνισσες, Ιφιγένεια εν Αυλίδι) εκτός από την πολύτιμη πείρα μάς δημιουργεί και ενοχές, αφού σήμερα στον τόπο που την γέννησε η τραγωδία απαξιώνεται από την εκπαιδευτική ύλη.

Ελπίζω να αλλάξουν τα πράγματα και να βρουν βοήθεια και στην πείρα της δασκάλας του λόγου και της μιμήσεως πράξεως σπουδαίας Ασπασίας Παπαθανασίου.

Ασπασία Παπαθανασίου
Αρχαίες τραγωδίες
Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης
Εκδ. Λειμών, 2019,
σελ. 578
Τιμή: 31,80 ευρώ