Παγκόσμια Ημέρα για την Προστασία της Ζώνης του Όζοντος

Η 16η Σεπτεμβρίου έχει επισήμως καθιερωθεί από τον ΟΗΕ ως Παγκόσμια Ημέρα για την Προστασία της Ζώνης του Όζοντος. Η καταστροφή της στοιβάδας του όζοντος εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας αποτελεί εδώ και αρκετές δεκαετίες μια αναμφισβήτητη πραγματικότητα. Η άρνηση των ΗΠΑ να επικυρώσουν το Πρωτόκολλο του Κιότο μοιραία καθυστερεί την ανάληψη παγκόσμιας δράσης. Ωστόσο, στο περιθώριο της Παγκόσμιας Διάσκεψης για τη Γη που διεξήχθη στη Ν. Αφρική, η Ρωσία εξέφρασε την πρόθεσή της να επικυρώσει το πρωτόκολλο, ώστε να ισχύσει η διεθνής συμφωνία για τη μείωση των εκπομπών των αερίων που ευθύνονται για την τρύπα του όζοντος.
Με αφορμή λοιπόν το φετινό εορτασμό, το health.in.gr παρουσιάζει το άρθρο του Ηλία Κάβουρα, ερευνητή του Ινστιτούτου Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.

Το όζον προέρχεται από την ελληνική λέξη «όζω» που σημαίνει αποπνέω δυσοσμία, μυρίζω άσχημα. Ανακαλύφθηκε το 1839 από το Γερμανό καθηγητή Christian Friedrich Schobein και προκαλεί ερεθισμό στο αναπνευστικό σύστημα και στα μάτια, ενώ μπορεί να έχει και θανατηφόρα αποτελέσματα όταν εισπνέεται σε μεγάλες συγκεντρώσεις για συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα.

Απαρτίζεται από τρία άτομα οξυγόνου (Ο3) και εξαιτίας της χημικής δομής του απορροφά την ηλιακή υπεριώδη ακτινοβολία και δεν επιτρέπει την προσέγγισή της στην επιφάνεια του πλανήτη. Μάλιστα, έχει ειπωθεί ότι η απουσία του στρώματος του όζοντος θα είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή των προευκαριωτικών οργανισμών, με φυσική συνέπεια τη μη ανάπτυξη ζωής στην επιφάνεια του πλανήτη.

Το στρώμα του όζοντος βρίσκεται στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας -στρατόσφαιρα- και συνιστά το 90% του συνολικού όζοντος που περιβάλλει σφαιρικά τον πλανήτη. Το στρατοσφαιρικό όζον παράγεται και καταναλίσκεται από φυσικές διεργασίες, που όμως έχουν ως συνέπεια την ύπαρξη σταθερών ποσοτήτων. Η απορρόφηση δηλαδή της ακτινοβολίας οδηγεί στη διάσπαση του όζοντος, παράγοντας άτομα οξυγόνου, τα οποία αντιδρούν αμέσως και παράγουν όζον, δημιουργώντας έτσι ένα ισοσκελισμένο κύκλο παραγωγής και κατανάλωσης.

Στο πλαίσιο μελετών που πραγματοποιήθηκαν τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, συσχετίστηκαν συγκεκριμένες κατηγορίες χημικών ενώσεων, με σημαντικότερη τους χλωροφθοράνθρακες (CFCs), με την καταστροφή του όζοντος. Η σπουδαιότητα αυτών των ερευνών επιβραβεύθηκε με την απονομή του Νόμπελ Χημείας το 1995 στους Crutzen, Molina και Rowland. Οι χλωροφθοράνθρακες παράγονται από χημικές βιομηχανίες και χρησιμοποιούνται σε μεγάλο εύρος προϊόντων καθημερινής χρήσης, όπως σε ψυκτικά μέσα, μονωτικά υλικά, προωθητικά αέρια σε σπρέι και διαλύτες σε βιομηχανική κλίμακα.

Η καταστρεπτική ικανότητα των χλωροφθορανθράκων είναι μεγάλη. Χαρακτηριστικά, η διάσπαση ενός μορίου χλωροφθοράνθρακα λόγω της υπεριώδους ακτινοβολίας οδηγεί στην απελευθέρωση αρκετών ατόμων χλωρίου, και ένα άτομο χλωρίου μπορεί να οδηγήσει στη διάσπαση 100.000 μορίων όζοντος.

Αλλες ενώσεις που συντελούν στην καταστροφή του όζοντος και είναι πιο επικίνδυνες είναι το πρωτοξείδιο του αζώτου (ως αναισθητικό), το μεθυλοβρωμίδιο (χρησιμοποιείται ως παρασιτοκτόνο), οι αλογονομένοι υδρογονάνθρακες (στους πυροσβεστήρες) και το χλωροφόρμιο (ως διαλύτης). Η φωτοδιάσπαση αυτών των ενώσεων λόγω της υπεριώδους ακτινοβολίας οδηγεί στην απελευθέρωση ατόμων βρωμίου που είναι 40 φορές πιο δραστικά σε σχέση με τα άτομα χλωρίου.

Η πιστοποίηση της μείωσης του στρώματος του όζοντος αφορούσε κυρίως στο σημείο πάνω από την Ανταρκτική κατά τους χειμερινούς μήνες και μελέτες που έγιναν στα μέσα της δεκαετίας του 1980 προειδοποιούσαν για τις δραματικές επιπτώσεις στην επιφάνεια του πλανήτη.

Συγκεκριμένα, το 1984 οι πρώτες μετρήσεις που επιβεβαίωσαν την απώλεια όζοντος ανακοινώθηκαν από τους ερευνητές Joseph Farman, Brian Gardiner και Jonahan Shanklin της Βρετανικής Αποστολής στην Ανταρκτική. Αυτοί ανέφεραν μείωση του στρώματος του όζοντος κατά 35% σε σχέση με τα αντίστοιχα επίπεδα της δεκαετίας του 1960.

Το μέγεθος του προβλήματος όμως είναι εντονότερο, αν συνυπολογιστεί ότι οι επιπτώσεις των εκπομπών των χλωροφθορανθράκων που εκπέμπονται παρουσιάζονται τουλάχιστον δύο με πέντε χρόνια αργότερα εξαιτίας της αργής μεταφοράς τους στη στρατόσφαιρα. Το 1987 πραγματοποιήθηκε διεθνής σύσκεψη υπό την αιγίδα του ΟΗΕ στο Μόντρεαλ του Καναδά που οδήγησε στην υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Μόντρεαλ στις 16 Σεπτεμβρίου. Έτσι, η 16η Σεπτεμβρίου ορίστηκε ως η Παγκόσμια Ημέρα για την Προστασία της Ζώνης του Όζοντος.

Μέχρι σήμερα έχει υπογραφεί από 160 τουλάχιστον χώρες και προέβλεπε τη μείωση της χρήσης των χλωροφθορανθράκων κατά 50% έως το 2000 και την απαγόρευση παραγωγής χλωροφθορανθράκων και άλλων ενώσεων που καταστρέφουν το όζον μετά το 1995 από τις αναπτυγμένες χώρες και αργότερα από τις υπό ανάπτυξη χώρες, ενώ επιτρέπεται μόνο η χρήση ήδη αποθηκευμένων και ανακυκλωμένων προϊόντων. Επίσης, είχε επιτευχθεί συμφωνία για τον έλεγχο της παραγωγής αλογονομένων υδρογονανθράκων μέχρι το 2030. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Ένωση θέσπισε πιο αυστηρούς όρους, αναγνωρίζοντας τη σοβαρότητα του προβλήματος.

Αν και από αρκετούς επιστήμονες και πολιτικούς θεωρήθηκε ότι το πρόβλημα της τρύπας του όζοντος έχει λυθεί, εντούτοις το στρώμα του όζοντος συνεχίζει να μειώνεται. Ειδικότερα, το μέγεθος της τρύπας του όζοντος πάνω από την Ανταρκτική είναι το μεγαλύτερο που έχει παρατηρηθεί και είναι περίπου 28,3 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα, που ισοδυναμεί με το μέγεθος της Βόρειας Αμερικής (ΗΠΑ και Καναδάς).

Επιπλέον, «μικρές» τρύπες παρουσιάζονται και στο βόρειο ημισφαίριο, και συγκεκριμένα στο βόρειο Ατλαντικό (Γροιλανδία), και επεκτείνονται προς την Ευρώπη (σκανδιναβικές χώρες). Ο παρατηρούμενος ρυθμός μείωσης του στρώματος του όζοντος στο βόρειο ημισφαίριο είναι 5-6% (από το 1979) το φθινόπωρο και το χειμώνα και 2-3% την άνοιξη και το καλοκαίρι. Η αντίστοιχη μείωση στο Βόρειο Πόλο εκτιμάται ότι είναι 50%, ενώ στην Ανταρκτική η καταστροφή του όζοντος κυμάνθηκε το Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο σε ποσοστό 95% (Sapporo 2000 Quadrennial ozone Symposium, July 2000).

Διεθνείς οργανισμοί που ασχολούνται με την παρακολούθηση της τρύπας του όζοντος, όπως η NASA (National Aeronautics and Space Administration) και η ΝΟΑΑ (National Oceanic and Atmospheric Administration), προβλέπουν ότι το μέγεθός της θα παραμείνει σταθερό την επόμενη δεκαετία, με μικρές αυξομειώσεις ανάλογα με τις μετεωρολογικές συνθήκες. Παράλληλα, αναμένεται μείωση του μεγέθους της τρύπας σταδιακά έως το 2050, οπότε, όπως εκτιμάται, το στρώμα θα επανέλθει σε ανεκτά επίπεδα.

Εντούτοις, όλα τα σενάρια στηρίζονται στην πλήρη εφαρμογή των συνθηκών του Πρωτοκόλλου του Μόντρεαλ και στην παραδοχή ότι χημικά προϊόντα που κατασκευάζονται από τον άνθρωπο για να αντικαταστήσουν τα ήδη απαγορευμένα προϊόντα δεν θα έχουν παρόμοιες ή/και χειρότερες επιπτώσεις στο στρώμα του όζοντος. Επίσης, η επίδραση άλλων προβλημάτων, όπως το φαινόμενο του θερμοκηπίου και τα αιωρούμενα σωματίδια, δεν είναι πλήρως διευκρινισμένη.

health.in.gr