Κώστας Βάρναλης: Ο βαθιόριζος και πολύκλαδος γεροπλάτανος

[…]

Θάνατος. Τη Δευτέρα 16 του Δεκέμβρη, μια ώρα πριν απ’ το μεσονύχτι, άφησε τα εγκόσμια και αναλήφθηκε στους ουρανούς της αθανασίας το ασίγαστο δυναμογόνο πνεύμα του εθνολαϊκού Βάρδου και πνευματικού Πατριάρχη της  Ρωμιοσύνης Κώστα Βάρναλη. «Ω πόποι, η μέγα πένθος Αχαιίδα γαίαν ικάνει»! (σ.σ. Ιλιάδα Ομήρου, Α 254, μτφρ Ιάκωβου Πολυλά: Ωιμέ! στην γην των Αχαιών μεγάλη θλίψις ήλθε). Πένθος πανελλήνιο, παγκόσμιο. Τέλος θριαμβικό, φωτοβόλο. Έπεσε ο ορθοστύλωτος, βαθιόριζος, πολύκλαδος, αιωνόβιος γεροπλάτανος, που μέσα στα 70 ακαταδάμαστα χρόνια της φιλολογικής του αγωνιστικής ζωής, αντιμετωπίζοντας ακλόνητος τις δυνάμεις του Σκότους και της Καταστροφής, γαλούχησε γενεές κι ανάστησε τον κατατρεγμένο λαό του στο φως της Λευτεριάς και της Αλήθειας, τρέφοντας με το μεγαλόπνευστο τραγούδι του την Ελπίδα και την Πίστη του.

Αντίθετα με τόσους άλλους μαρτυρικούς πρωτοπόρους, ο Ποιητής άφησε τα εγκόσμια πανένδοξος, μέσα στο θρίαμβο της Δημοκρατίας και την ώρα που αντηχούσαν στο κρεβάτι του τα ωσαννά του λαού του στη φιλολογική γιορτή που οργάνωσε γι’ αυτόν η Ένωση Συντακτών και ο πνευματικός κόσμος της χώρας του, και δεχόταν τα μετάλλια και τα διπλώματα της πανελλήνιας αναγνώρισης των αγώνων του.

Μέσα σ’ αυτή τη λάμψη της πικραμένης και απαγορευμένης από ένα εθνοκτόνο Κατεστημένο ζωής του, δοξολογημένος απ’ το λαό του, προπέμφθηκε από μια ανθρωποθάλασσα που χρόνια είχε να τη δει η Αθήνα ύστερα από την κηδεία του Παλαμά και του Παπανδρέου, και σηκωμένος απ’ τα Νιάτα μέσα σε δάσος από στεφάνια και πλακάτ πέρασε στα Ηλύσια της αθανασίας, συγκάθεδρος του Σολωμού, του Παλαμά, του Μακρυγιάννη και του Γληνού, «αθάνατος» πραγματικά, όπως βροντοφωνούσε ο Λαός του.

Η ζωή του, το έργο του, οι αγώνες του, η κληρονομιά του, που θ’ απασχολούν αιώνες τη μελέτη και την έρευνα, υψώνονται μέσα στο χρόνο ανεκτίμητη εθνοπαιδευτική πηγή των γενεών. «Μέσα στο λόγο το δικό του όλ’ η ανθρωπότητα πονεί».

*Αυτός ήταν ο μικρός επίλογος του μεγάλου κειμένου που είχε γράψει ο Γ. Βαλέτας για τον Κώστα Βάρναλη, προκειμένου να συμπεριληφθεί στο αφιερωματικό τεύχος της «Νέας Εστίας» τα Χριστούγεννα του 1975 (τεύχος 1163).

Το γραπτό του Γιώργου Βαλέτα (φιλολόγου, κριτικού και ιστορικού της νεοελληνικής λογοτεχνίας, 1907-1989) έφερε τον τίτλο «Η ζωή και το έργο του Κώστα Βάρναλη».

Ο Γιώργος Βαλέτας

Ο σπουδαίος λογοτέχνης Κώστας Βάρναλης γεννήθηκε στον Πύργο της Ανατολικής Ρωμυλίας (νυν Μπουργκάς της Βουλγαρίας) στις 14 Φεβρουαρίου 1884 (κατά την επικρατέστερη τουλάχιστον εκδοχή).

Αφού αποφοίτησε από τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία της Φιλιππούπολης, ο Βάρναλης σπούδασε φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας και προσχώρησε ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια στο κίνημα του δημοτικισμού.

Στα γράμματα πρωτοεμφανίστηκε τον Αύγουστο του 1904, στην πολιτικοκοινωνική και φιλολογική εφημερίδα «Ο Νουμάς», ενώ η πρώτη ποιητική συλλογή του («Κηρήθρες») δημοσιεύτηκε το 1905.

Ο Βάρναλης εργάστηκε ως καθηγητής στη Μέση Εκπαίδευση και ως δημοσιογράφος.

Οι σπουδές του ως υποτρόφου στο Παρίσι, στα πεδία της φιλοσοφίας, της φιλολογίας και της κοινωνιολογίας, καθώς και η εκεί στενή επαφή του με το χαράκτη Γιάννη Κεφαλληνό, στάθηκαν καθοριστικές για τη μύησή του στη μαρξιστική ιδεολογία και στο διαλεκτικό υλισμό.

Αφού προηγήθηκε, το 1919, η δημοσίευση του ποιήματος «Προσκυνητής», που ήταν αφιερωμένο στον αποκαλούμενο πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, Νικόλαο Γ. Πολίτη, ακολούθησαν δύο σπουδαία δημιουργήματα του Βάρναλη, εξόχως δηλωτικά του λογοτεχνικού διαμετρήματός του: «Το φως που καίει» (1922) και «Σκλάβοι πολιορκημένοι» (1927).

Το 1929 ο Βάρναλης νυμφεύτηκε την ποιήτρια Δώρα Μοάτσου.

Ξεχωριστή θέση στο συνολικό έργο του Βάρναλη κατέχουν το δοκίμιο «Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική» (1925) και τα πεζά «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη» (1932), «Το ημερολόγιο της Πηνελόπης» (1946).

Τη λογοτεχνική δημιουργία του Βάρναλη διακρίνουν η δεκτικότητα απέναντι σε νέες ιδέες και η συνύπαρξη αντιθετικών στοιχείων, τα πολιτικά και κοινωνικά θέματα, τα αντιπολεμικά και επαναστατικά μηνύματα.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Βάρναλης, κομμουνιστής συνεπής προς τις αρχές του και με ενεργό συμμετοχή στους αγώνες της εργατικής τάξης, εξορίστηκε το 1935 στη Μυτιλήνη και στον Άγιο Ευστράτιο, τιμήθηκε δε με το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης Λένιν (1959).

Ο Κώστας Βάρναλης απεβίωσε στην Αθήνα στις 16 Δεκεμβρίου 1974.