Ρήγας Βελεστινλής: Εκφραστής μιας επαναστατικής διαλεκτικής

Οι ζυμώσεις που προκάλεσε η Γαλλική Επανάσταση στα ελληνικά πολιτικά πράγματα και στην ελληνική κοινωνική σκέψη κατά την τελευταία δεκαετία του δέκατου όγδοου αιώνα βρήκαν τη δραματικότερη έκφρασή τους στις πολιτισμικές και πολιτικές δραστηριότητες του Ρήγα Βελεστινλή. Οι καίριες ιστορικές εμπειρίες που σημάδεψαν αυτή τη δεκαετία, η πικρή απογοήτευση από τη ρωσική πολιτική μετά τη λήξη του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1787-1792 και την εγκατάλειψη για μία ακόμη φορά των Ελλήνων στην τύχη τους, καθώς και ο αντίκτυπος της Γαλλικής Επανάστασης στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, έδρασαν ως καταλύτες για την εμφάνιση —έστω και σε περιορισμένη κλίμακα— νέων μορφών πολιτικής συμπεριφοράς, που τη χαρακτήριζαν η συνειδητή δράση, η προσήλωση σε καθορισμένους στόχους, η οργάνωση, και η επιδίωξη της πολιτειακής αλλαγής. Η νέα εκδοχή της πολιτικής πράξης σημείωσε την κορύφωση ενός αιώνα ιδεολογικών αλλαγών, που έχει επικρατήσει να ονομάζεται συμβατικά στην ιστορία της ελληνικής παιδείας Εποχή του Διαφωτισμού. Ο Ρήγας υπήρξε ο επιφανέστερος εκφραστής της νέας αντίληψης της πολιτικής πράξης, της οποίας η αφετηρία εντοπιζόταν στη χρεωκοπία των ελπίδων που οι προηγούμενες γενεές του ελληνικού Διαφωτισμού είχαν στηρίξει στη «φωτισμένη» απολυταρχία ως φορέα της αλλαγής. Ο Ρήγας πρόβαλε στο προσκήνιο της ελληνικής πολιτικής σκέψης ως διερμηνευτής του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού, που πραγματώθηκε με την ενότητα θεωρίας και πράξης, όπως τη συνέθεσε ο ίδιος με τις επαναστατικές πολιτικές του πρωτοβουλίες.

Ο ριζοσπαστισμός του Ρήγα υπήρξε επακόλουθο της κριτικής του στάσης απέναντι στη σύγχρονή του κοινωνική πραγματικότητα, την οποία βίωσε μεγαλώνοντας μέσα στους κόλπους της αγροτικής κοινωνίας. Η εμπειρία των δεινών της αγροτικής ζωής, σε εποχή κοινωνικού μετασχηματισμού, είχε προηγηθεί μιας σταδιοδρομίας βασισμένης σε συνεχή γεωγραφική, κοινωνική και διανοητική κινητικότητα. Ο Ρήγας γνώρισε όλες τις όψεις της κοινωνικής διάρθρωσης του γένους υπό τις συνθήκες της οθωμανικής κατοχής, από την αγροτική κοινωνία της Θεσσαλίας ως τις ηγεμονικές αυλές της Βλαχίας. Οι εμπειρίες αυτές αποτέλεσαν την υπαρξιακή βάση της ετυμηγορίας του σχετικά με τις υφιστάμενες κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες και του έδωσαν το έναυσμα για να προχωρήσει στη διαμόρφωση μιας άλλης αντίληψης για τα πράγματα. Η εvαλλακτική λύση που πρότεινε περιλάμβανε ένα πρόγραμμα πολιτισμικής αναμόρφωσης, εμπνευσμέvο από τα προωθημένα αιτήματα του Διαφωτισμού, καθώς και μια ριζοσπαστική πρόταση αναδιάρθρωσης της πολιτικής και της κοινωνίας, με επαναστατική ανατροπή των υφιστάμενων συνθηκών και αντικατάστασή τους από μια νέα δημοκρατική τάξη πραγμάτων. Το όραμα αυτό ήταν το θεωρητικό απαύγασμα συγκεκριμένης εμπειρίας και κριτικής, που συνήθως εμφανίζεται σε επαναστατικές περιστάσεις σημαδεύοντας την πιο προωθημένη —και γι’ αυτό συχνά ουτοπική— πολιτική και ιδεολογική τους έκφραση. Το περιεχόμενο της κοινωνικής θεωρίας του Ρήγα, που αναδύθηκε από την ίδια τη ριζοσπαστική πολιτική πράξη, εξέφραζε ακριβώς αυτή την επαναστατική διαλεκτική.

*Απόσπασμα από το σύγγραμμα του Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη «Ρήγας Βελεστινλής – Θεωρία και Πράξη», έκδοση του 1998, ενταγμένη στο πλαίσιο των εκδηλώσεων που είχε οργανώσει η Βουλή των Ελλήνων, προκειμένου να τιμήσει τη διακοσιοστή επέτειο από το μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα Φεραίου.

Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης

Ο (γεννημένος στη Λευκωσία το 1949) Πασχάλης Κιτρομηλίδης, ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του ΕΚΠΑ, έχει να επιδείξει, πέραν της εξαίρετης πανεπιστημιακής διδασκαλίας του, ένα ιδιαίτερα αξιόλογο συγγραφικό έργο, ελληνικό και ξενόγλωσσο.

Ο λόγιος, εθνομάρτυρας και πρωτεργάτης του κινήματος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού Ρήγας Φεραίος, ο οποίος είχε γεννηθεί στο Βελεστίνο (ο οικισμός κατέχει εν μέρει τη θέση των Φερών, σημαντικής αρχαίας θεσσαλικής πόλης) το 1757, βρήκε φρικτό θάνατο μαζί με επτά συντρόφους του σε κάστρο του Βελιγραδίου στις 24 Ιουνίου (νέο ημερολόγιο) 1798.