Ο Ρίλκε κατεβαίνει στον Άδη: τα «Σονέτα προς τον Ορφέα»

Όταν ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε γράφει τα «Σονέτα προς τον Ορφέα», από τις 2 έως τις 23 Φεβρουαρίου 1922, βρίσκεται στον πύργο Μιζό της Ελβετίας. Έχει φτάσει εκεί στα μέσα του 1921 -και θα μείνει έως τον θάνατό του, ύστερα από πέντε χρόνια- για να «ξεφύγει από το μεταπολεμικό χάος και τη δηλητηριώδη ατμόσφαιρα της εποχής», όπως σημειώνει η μεταφράστρια Ιωάννα Αβραμίδου στο επίμετρο της νέας μετάφρασης του έργου (εκδ. Κουκκίδα). Η άλλη μεγάλη επιθυμία του είναι να ασχοληθεί ξανά και να ολοκληρώσει τις «Ελεγείες του Ντουίνο», έργο το οποίο είχε ξεκινήσει προ δεκαετίας. Πριν τον χτυπήσει πάντως ο συγγραφικός «πυρετός» ο Ρίλκε έχει ήδη μεταφράσει στα γερμανικά τα περίφημα σονέτα του Μιχαήλ Άγγελου (σε ιαμβικό πεντάμετρο), αλλά και το «Παραθαλάσσιο νεκροταφείο» του Πολ Βαλερί, η επιρροή του οποίου είναι σταθερή στο έργο του.

Για τον Ρίλκε των «Σονέτων» η γλώσσα δεν επαρκεί για να περιγράψει τον εξωτερικό κόσμο. Η μόνη δυνατή πραγματικότητα είναι η ποίηση και το «άσμα είναι ύπαρξη» (Dasein), όπως γράφει στο τρίτο σονέτο:

Το Άσμα, εσύ διδάσκεις, δεν είν’ πόθος σφοδρός,

μήτε αναζήτηση απλώς για τρόπαια εφικτά·

το Άσμα είναι ύπαρξη. Για τον Θεό όλα απλά.

Μα πότε όμως υπάρχουμε εμείς;

Απέναντι στον κόσμο του ορθολογισμού και της εκμηχάνισης, που ωστόσο στέκει ανά πάσα στιγμή στο χείλος της καταστροφής, απέναντι ακόμη και σε αυτούς τους παρακμιακούς ποιητές, ο Ρίλκε δημιουργεί το δικό του σύμπαν. Στρέφεται στον εαυτό του, αποδέχεται τη μοναξιά του, προσπαθεί να αφουγκραστεί τον ήχο των καθημερινών πραγμάτων και ταξιδεύει στη χώρα του «Ανοιχτού» (καίρια έννοια μέσα στην ποίησή του): εκεί όπου επικρατούν οι μεταμορφώσεις, οι νέες αντιλήψεις σε πείσμα των παλαιών κανόνων, η ανάμνηση της παιδικής ηλικίας και των άπειρων δυνατοτήτων της, η απλή ύπαρξη που αποδέχεται το συνταίριασμα της ζωής και του θανάτου, το βλέμμα της παιδικής αθωότητας πριν αλλοιωθεί από την ανάγκη της ενηλικίωσης: «Έφτασε η άνοιξη ξανά. Η Γη είναι σαν παιδί/ που ποιήματα -πόσο πολλά, πόσο πολλά!- γνωρίζει/ και που γι’ αυτή την κοπιώδη της σπουδή/ και τη μακρόχρονη το Βραβείο κερδίζει». Για την κατόρθωση του δύσκολου ποιητικού του οράματος, σημειώνει η Ι.Αβραμίδου, ο Ρίλκε αναζητούσε επί χρόνια μια γλώσσα που τη βρήκε στα μύχια του εαυτού του, όπου συσσωρεύτηκε ο πλούτος των εμπειριών από τα πολυπληθή ταξίδια του στον κόσμο: «Μια γλώσσα για να σταθεί, όχι μέσα και πίσω από τις λέξεις… αλλά απέναντι στις λέξεις, να τις χειριστεί με τρόπο ώστε, αποσυρόμενος ο ίδιος από το προσκήνιο, να αφήσει να αντηχήσει όλη η υπέροχη μυστική φωνή των πραγμάτων».

Τα 55 σονέτα είναι ποιήματα κατάβασης στον Άδη, στο σημείο όπου ο ποιητής πρέπει να κοιτάξει κατάματα τη γύμνια της θνητότητας. Στη μεταπολεμική Ευρώπη ο θάνατος είναι κραταιός και καταστρέφει πρωτίστως τη νεότητα της εποχής. Ο Ρίλκε αναλαμβάνει τον ρόλο του Ορφέα στέλνοντας όμως ποιήματα στον εαυτό του. Αποδίδει δε στον μυθολογικό ήρωα «μια αχανή φύση διότι, σε αντίθεση με τον κοινό θνητό, αναπτύχθηκε σε δυο βασίλεια και δεν ξεχωρίζει τα όρια μεταξύ της ζωής και του θανάτου… Ο Ορφέας έχει τη μαγική δύναμη να εξορκίζει τον θάνατο».

Η δε Ευρυδίκη είναι η 19χρονη χορεύτρια Βέρα Ουκάμα Κνόοπ, για τον θάνατο της οποίας από λευχαιμία πληροφορεί τον ποιητή την Πρωτοχρονιά του 1922 η μητέρα της Γκέρτρουντ. Ο Ρίλκε είχε γνωρίσει τη Βέρα στο Μόναχο σε μια ιδιωτική παράσταση και είχε μείνει εντυπωσιασμένος από τη «σκοτεινή, παράξενα αρμονική γοητεία» της. Γι’ αυτό και τα σονέτα είναι γραμμένα ως ταφικό μνημείο προς τιμή της, όπως αναγράφει ο υπότιτλος και όπως φαίνεται με σαφήνεια στο 25ο του πρώτου μέρους («Χορεύτρια πριν, που το κορμί αιφνίδιοι δισταγμοί της πάγωσαν, κι η νιότη της ντύθηκε λες χαλκό»).

Το τελευταίο σονέτο: το 29 του δεύτερου μέρους

Φίλε βουβέ των αποστάσεων των πολλών,

νιώσε πως η ανάσα σου τον χώρο μεγαλώνει.

Στις σκοτεινές αψίδες των καμπαναριών

τον εαυτό σου άσε να ηχεί. Ό,τι σε κατατρώει

γίνεται Δύναμη με τούτη την τροφή.

Μπες μες στη Μεταμόρφωση και βγες.

Ποια είναι η εμπειρία σου η πιο οδυνηρή;

Γίνε κρασί, αν το να πιεις είναι πικρό για σε.

Τη νύχτα αυτή της πλησμονής, εκεί

που αλλόκοτα οι αισθήσεις συναντιούνται,

νόημά τους γίνε, δώσε τους μαγική ισχύ.

Τα γήινα όλα αν σ’ έχουνε ξεχάσει, εσύ

Πες στην ασάλευτη τη γη: κυλώ.

Και στο γοργό νερό πες: Είμαι.