Νίκος Καρούζος: Συνυπάρχουμε, συνοδυνώμενοι

Στις 28 Σεπτεμβρίου 1990 απεβίωσε στην Αθήνα ο σπουδαίος ποιητής Νίκος Καρούζος, έχοντας προηγουμένως αντιμετωπίσει επί μακρόν σοβαρά προβλήματα υγείας.

Ο γεννημένος στο Ναύπλιο (στις 17 Ιουλίου 1926) Καρούζος έδρασε κατά τη διάρκεια των γυμνασιακών του χρόνων μέσα από τις τάξεις της ΕΠΟΝ. Οι σπουδές του στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών δεν έμελλε να περατωθούν εξαιτίας της πολιτικής του δράσης και της απορρόφησής του από την ποιητική δημιουργία.

Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου ο Καρούζος εξορίστηκε στην Ικαρία (1947). Το 1951 κλήθηκε να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία στη Μακρόνησο, απ’ όπου πήρε απολυτήριο το 1953, έχοντας υποστεί νευρικό κλονισμό.

Ο Καρούζος πραγματοποίησε την πρώτη επίσημη εμφάνισή του στο χώρο των γραμμάτων το 1949, με τη δημοσίευση του ποιήματός του «Σίμων ο Κυρηναίος» στο περιοδικό Ο Αιώνας μας. Η πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο «Η επιστροφή του Χριστού» εκδόθηκε το 1954.

Στους λογοτεχνικούς κύκλους έγινε ευρύτερα γνωστός τη δεκαετία του ’60 με τις συλλογές «Η έλαφος των άστρων» (1962), «Ο υπνόσακκος» (1964) και «Πενθήματα» (1969).

Ο Καρούζος συνεργάστηκε με τα περιοδικά Νέα Εστία, Αθηναϊκά Γράμματα, Ευθύνη, Σπείρα, Τραμ, Τομές, Το Δέντρο, Η λέξη κ.ά.

Τιμήθηκε, μεταξύ άλλων, με το Β’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1962) και το Α’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1988).

Στο υπ’ αριθμόν 48 τεύχος του περιοδικού «Διαβάζω» (Δεκέμβριος 1981) είχε δημοσιευτεί μια άκρως ενδιαφέρουσα συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο Νίκος Καρούζος στον Αντρέα (Ανδρέα) Μπελεζίνη (Πάτρα 1929 – Αθήνα 2011), συνεργάτη του περιοδικού, διακεκριμένο λόγιο και κριτικό, με στέρεο φιλολογικό και γνωστικό υπόβαθρο.

Ο Αντρέας Μπελεζίνης

Από την εκτενέστατη συζήτηση των δύο αυτών σημαντικών ανθρώπων του πνεύματος προέρχονται τα ακόλουθα αποσπάσματα:

Μπελεζίνης: Ο θάνατος είναι από τα βασικά θέματα της ποιήσεώς σας· σταθερό θέμα, επίσης, είναι και η ποίηση κάτω από τις διάφορες μορφές της (άσμα, τραγούδι, ποίημα, στίχοι). Όταν τα δύο αυτά θέματα συναντιώνται ο λόγος σας βαθαίνει: «είμαστε άφθαρτοι πώς να το φανερώσω/το άσμα κρύβεται μέσα μου βαθιά». […] Θα μοιράσω το ερώτημά μου στα δυο, κι ας χάνουμε έτσι το σημείο όπου θάνατος και άσμα (ποίηση) συναντιώνται — ίσως να το ξαναβρούμε στην απάντησή σας: α) Πώς αισθάνεστε την «αφθαρσία», ως «ανάστασιν σώματος», ως μετενσάρκωση ή αλλιώς; β) Γιατί η βεβαιότητα αυτή για την αφθαρσία δεν περνάει στη γλώσσα παρά μόνο με μια εναγώνια απορηματική έκφραση («πώς να το φανερώσω»), τόσο οικεία στους μυστικούς; Κι αν το άσμα κρύβεται μέσα σας, πώς θα το ακούσουμε οι άλλοι; Ή, ακόμη, πώς το ακούτε ο ίδιος έτσι βαθιά κρυμμένο μέσα σας;

Καρούζος: Την αφθαρσία την εννοώ σύμφωνα με τη λογική της επιστήμης και τίποτα πιότερο. Αναφορικά τώρα με τη μυστική αδυνατότητα να μεταδώσουμε το άσμα της μύχιας υπόστασης θα πρέπει να σας παραπέμψω στη sancta simplicitas. Ό,τι ακούμε απόλυτα μέσα μας δεν είναι μεταδόσιμο. Η υπόθεση είναι το ακούσετε αυτό το άσμα μόνοι σας, εγώ δεν ημπορώ να συμβάλω, δεν έχω τη δική σας μοίρα, έχω μονάχα τη δική μου. Σας αφήνω στο έλεος τού «εξαίφνης» και εύχομαι την ασύνθετη στην ουσία της έκσταση να σας πλημμυρίζει. Να μην κάνετε ερωτήματα ρασιοναλιστικά, τα απεχθάνομαι. Σας θέλω λιγάκι τρελούς, να ξεφεύγετε από κείνα τα εμφιαλωμένα νοήματα της φιλοσοφικής διαλεχτικής, να ξεφεύγετε. Η ζωή δεν έχει πώμα.

Μπελεζίνης: Είναι πολλά που δείχνουν στις πρώτες σας συλλογές ότι ο «πόνος» είναι το σημείο εστιάσεως της προσωπικής σας ποιητικής. «Ω πόνε/τα λόγια έρχονται από όλα τα σημεία/να σε ονομάσουν: Είσαι η σάρκα του θανάτου». Το πότε ακριβώς επαύσατε, θεματικά, να δίνετε έμφαση στον πόνο, εύκολα μπορεί να το βρει η κριτική. Θα θέλατε να μας πείτε, εσείς, το γιατί;

Καρούζος: Δεν ξέρω, δεν ξέρω. Σιγά σιγά προχώρησα στην αντίληψη πως πρέπει να απογυμνώσουμε την ύπαρξη. Ο πόνος έχει κάποιο αντίθετο: τη λεγόμενη χαρά. Παιχνίδια της βιολογικότητας. Ανάγκη να φτάσουμε σε παρμενίδεια ευθυτένεια του μέσα κόσμου. Δεν ξέρω, δεν ξέρω.

[…]

Μπελεζίνης: Στο «Διάλογο Πέμπτο», όπου υπάρχει εν σπέρματι η προσωπική σας θεολογία, ρωτάτε, απευθυνόμενος στο Θεό, αν «διδάσκεται ο Σαίξπηρ στον Παράδεισο». Γιατί ο Σαίξπηρ και όχι ο Ντάντε;

Καρούζος: Ο Σαίξπηρ είναι ωμό κρέας, η ζωή σε ένα πλήθος διαλεχτικές, ανυπόταχτος. Ο Ντάντε τα ’χει όλα περάσει απ’ το θεολογικό σουρωτήρι και πλαισιώνει. Τελικώς είναι ήσυχος. Αλλά σ’ αυτό τον κόσμο δεν ήρθαμε για να μαγειρέψουμε.

Πηγή: περιοδικό «Διαβάζω» (Δεκέμβριος 1981)

Μπελεζίνης: Η λογοτεχνία δεν είναι απότοκος και αυτή της πτώσεως;

Καρούζος: Ακριβώς. Κι αυτό το πράμα σημαδεύει πιότερο τη μεγαλοφυΐα του Σαίξπηρ από εκείνη του Ντάντε. Οπωσδήποτε το παν κοάζει.

Μπελεζίνης: Πάντως, ποιον από τους έλληνες ποιητές θα θέλατε να διαβάζετε (ή και ν’ ακούτε) στον Παράδεισο;

Καρούζος: Αν εννοείτε τους νεοέλληνες ποιητές, θα σας έλεγα τον Διονύσιο Σολωμό. Θ’ αποτελούσε τη ρηματική συνάρτηση του Παράδεισου· την αποτελεί βεβαίως έτσι κι αλλιώς, επειδή κατανόησε βαθύτατα την Κόλαση.

[…]

Πηγή: περιοδικό «Διαβάζω» (Δεκέμβριος 1981)

Μπελεζίνης: Γύρω στα 1958 μια μερίδα της κριτικής διέβλεψε μετά τη συλλογή σας «Διάλογοι» μια στροφή της ποιήσεώς σας προς τον «κοινωνικό χώρο». Σήμερα που μπορούμε να δούμε καθαρότερα, θα λέγαμε ότι η κοινωνική διάσταση υπήρχε, αλλά εκφραζόταν με θεολογικούς όρους, όπως, έξαφνα, στο ποίημα «Αγγίζοντας αυτή τη νεότητα»: «Κι άλλες γυναίκες πλένουν/τις θύρες όπου θάμπει ο διάβολος/λίαν πρωί στη δούλεψή του σκύβουν». Διερωτώμαι αν, αληθινά, μπήκατε τότε στον πειρασμό να κάνετε άνοιγμα στην κοινωνικά στρατευμένη ποίηση. Είναι έτσι;

Καρούζος: Σωστά βλέπετε πως είχα πάντα την κοινωνική διάσταση. Πώς θα μπορούσε να γινότανε κι αλλιώς; Είμαστε κοινωνία, είμαστε ιστορία. Συνυπάρχουμε, συνοδυνώμενοι. Ναι, το θυμάμαι αυτό που λέτε. Πολλοί νόμισα τω καιρώ εκείνω πως όδευα για «παπαγάλος σοσιαλιστικού μέλλοντος». Εντούτοις, εγώ προχωρούσα στην απόλυτα δική μου περιπέτεια κι ούτε μου πέρασε ποτές απ’ το μυαλό να υπηρετήσω πολιτικά σκοτάδια μελλοντικής «ευτυχίας» της ανθρωπότητας. Αξιοσέβαστοι οι κοινωνικά στρατευμένοι, καθένας επιλέγει και επωμίζεται την πνευματική του ευθύνη. Μα εγώ επιλέγω διαφορετικά. Τελευταία, ένας φίλος του ΠΑΣΟΚ, προσωπική του —βέβαια— «έμπνευση», μου έλεγε: «Δεν είδες; Κάθε κόμμα έχει τον ποιητή του. Δεν έρχεσαι σε μας;» Περιορίστηκα να γελάσω, γιατί δεν ήθελα να προσβάλω την αγάπη του και την καλή προαίρεση.

Μπελεζίνης: Κύριε Καρούζο, θα θέλατε να μας πείτε μερικά πράγματα γύρω απ’ την κοινωνική σημασία της ποίησης;

Καρούζος: Στο ζήτημα της ποιητικής λειτουργίας θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε διάφορες αντιλήψεις και απόψεις. Εντούτοις η κοινωνική διάσταση της ποίησης φαίνεται πως είναι η πιο ορατή. Και σ’ αυτή τη διάσταση η ποίηση κερδίζει ένα νόημα αγωνιστικής χρησιμότητας. Το πρόβλημα όμως που εμένα μ’ απασχολεί συχνότατα είναι τούτο: μήπως —εκεί που έχει φτάσει το δράμα της ιστορίας— θα ’πρεπε να παρατήσουμε τις όποιες γραφές μας και να ριχτούμε στη δράση για να γίνει καλύτερος ο κόσμος; Προσωπικά συλλογιέμαι πως τα εκατομμύρια και εκατομμύρια των δυστυχισμένων της Γης δεν έχουν ανάγκη ούτε απ’ τα προϊόντα της κοινωνικής ποίησης. Θέλουν εκείνο που απ’ τη φύση τούς ανήκει: τη δυνατότητα μιας ζωής που να είναι ανθρώπινη. Να ριχτούμε στη δράση, αλλά ποια; Η απόκρισή μου είναι τούτη: σε οποιαδήποτε ανθρωπιστική δράση. Ο δρ Σβάιτσερ τα εγκατέλειψε όλα κάποτε —επιστήμη, τέχνη, καριέρα— για να πάει στη δυστυχία της Αφρικής και να στήσει ένα νοσοκομείο. Ο Γκουεβάρα εγκαταλείπει τη θέση του σαν υπουργός στην Κούβα κι ανεβαίνει στα βουνά της Βολιβίας. Προσωπικότητες της εκκλησίας της Νότιας Αμερικής μεταβάλλουν σε θεολογία τη δράση, και επαναστατική ακόμη — για τους τυραγνισμένους απ’ τη φτώχεια και την καταπίεση λαούς τους. Τελευταία, μάλιστα, ένας από αυτούς τους σπουδαίους ιερωμένους στο Σαν Σαλβαντόρ έδωσε και τη ζωή του για τα κοινωνικά του ιδανικά. Δεν ξέρω απ’ αυτές τις υπαρξιακές φανερώσεις καμιάν άλλη υψηλότερη ποίηση. Κατά συνέπεια οι όποιες γραφές μας μονάχα ενοχή θεμελιώνουν μέσα μας, την ενοχή κατέναντι της ανθρώπινης δυστυχίας.