Τα κείμενα του Πουλαντζά για τον φασισμό και τον αυταρχικό κρατισμό και η ξεχωριστή επικαιρότητά τους

Η αυτοκτονία του Νίκου Πουλαντζά, πριν από 46 χρόνια στις 3 Οκτωβρίου 1979, έβαλε τέλος σε ένα έργο στην πιο δημιουργική στιγμή του. Αυτό, όμως, δεν μειώνει καθόλου τη σημασία όσων πρόλαβε να γράψει, αλλά και τη διαρκή επικαιρότητά του. Και μια από τις πλευρές αυτού του έργου που παραμένει επίκαιρη σε μια εποχή που διεθνώς ανερχόμενη δύναμη είναι η Ακροδεξιά, είναι αυτή που αφορά τη μελέτη του φασιστικού φαινομένου.

Άλλωστε, τα κείμενα που έγραψε πάνω στο θέμα δεν ήταν απλώς μια θεωρητική παρέμβαση. Στρατευμένος σε ένα ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα που αναζητούσε τρόπο να αναμετρηθεί και με τη δικτατορία αλλά και τη δική του στρατηγική κρίση που κορυφώθηκε στη διάσπαση του 1968, προσπάθησε να διαμορφώσει μια θεωρία για τα «κράτη έκτακτης ανάγκης» και τον φασισμό εκτός όλων των άλλων και για ερμηνεύσει το ίδιο το φαινόμενο της Απριλιανής δικτατορίας. Ήταν αυτό που τον βοήθησε, πρωτίστως στο κλασικό του βιβλίο «Φασισμός και δικτατορία», να εντάξει τον φασισμό στο ευρύτερο πλαίσιο των κρατών εκτάκτου ανάγκης που προκύπτουν σε συνθήκες βαθιάς πολιτικής κρίσης, αλλά και να επιμείνει ότι δεν είναι όλα τα κράτη έκτακτης ανάγκης φασιστικά. Με αυτόν τον τρόπο, συνείσφερε μια θεωρία που έδειχνε ότι ο φασισμός δεν ήταν μια «παθολογία» ή μια «εκτροπή» αλλά μια υπαρκτή πιθανότητα μετασχηματισμού των καπιταλιστικών κρατών, αλλά ταυτόχρονα να αποφύγει την τάση – εμφανή σε ορισμένα ρεύματα τότε – να βαφτίζεται «φασισμός» κάθε αυταρχική στροφή.

Όμως, υπάρχει και ένα συναφές νήμα στο έργο του Πουλαντζά που αφορά την αναζήτηση ενός «ολοκληρωτικού στοιχείου», εγγενούς ως τάση στα καπιταλιστικά κράτη. Αυτό το διακρίνουμε ήδη στο πρώτο μεγάλο του βιβλίο, το «Πολιτική Εξουσία και κοινωνικές τάξεις» που εκδόθηκε το 1968, όμως πρωτίστως το βλέπουμε να ξεδιπλώνεται στα κείμενά για αυτό που όρισε ως «αυταρχικό κρατισμό» από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1970 και μετά με αποκορύφωμα τις εξαιρετικά πλούσιες επεξεργασίες του στο τελευταίο βιβλίο του, «Το κράτος, η εξουσία ο σοσιαλισμός».

Σε αυτά τα κείμενα ο Πουλαντζάς εξηγεί αναλυτικά πώς τα σύγχρονα κράτη, ήδη από τη δεκαετία του 1970, μεταλλάσσονταν σε μια πιο αυταρχική κατεύθυνση, μέσα από τη μετατόπιση κρίσιμων πολιτικών αποφάσεων από τη νομοθετική στην εκτελεστική εξουσία και μάλιστα σε κέντρα αποστειρωμένα απέναντι σε οποιαδήποτε παρέμβαση του λαϊκού παράγοντα, την ενίσχυση των κατασταλτικών μηχανισμών – ας μην ξεχνάμε ότι τότε έχουμε το πρώτο μεγάλο κύμα αντιτρομοκρατικών νομοθεσιών στην Ευρώπη – τον περιορισμό των πολιτικών ελευθεριών και τη σημαντική ενίσχυση μηχανισμών ελέγχου. Ο Πουλαντζάς επέμεινε ότι η εμφάνιση του αυταρχικού κρατισμού δεν σήμαινε την έλευση ενός  φασισμού, ή ενός κράτους εκτάκτων εξουσιών. Αντιθέτως, «αντιπροσωπεύει τη νέα “δημοκρατική” μορφή του αστικού πολιτεύματος στη σημερινή φάση.». Για να συμπληρώσει ότι αυτό σημαίνει ότι «δεν είναι καρπός μιας απλής συγκυρίας ώστε να είναι αρκετό να ανατραπεί για ν’ αποκατασταθούν οι ελευθερίες πού συρρικνώνονται» και να καταλήξει ότι «το Κράτος αυτό, για πρώτη ίσως φορά στην ύπαρξη και στην ιστορία των δημοκρατικών Κρατών, όχι μόνο περιέχει σκόρπια και διάχυτα στοιχεία ολοκληρωτισμού, άλλα εκφράζει καθαρά την οργανική τους συναρμογή σε σύστημα μόνιμο και παράλληλο προς το επίσημο κράτος.»

Η σημασία των διαπιστώσεων αυτών φαίνεται εάν αναλογιστούμε ότι 47 χρόνια αργότερα ακούγονται λιγότερο ως εκτιμήσεις για το τότε και περισσότερο ως δικαιωμένες προβλέψεις για το σήμερα, εάν σκεφτούμε πώς ενισχύθηκε η κατασταλτική λειτουργία των κρατών, διευρύνθηκαν και κανονικοποιήθηκαν οι έκτακτες νομοθεσίες, ιδίως μετά την εκκίνηση του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας», ισχυροποιήθηκαν τα παράλληλα δίκτυα των υπηρεσιών ασφαλείας, γενικεύτηκαν οι μορφές επιτήρησης και αυξήθηκε η καταφυγή στη χρήση εκτάκτων αποφάσεων της εκτελεστικής εξουσίας – αρκεί κανείς να κοιτάξει τον τρόπο που ο Ντόναλντ Τραμπ κυβερνά πρωτίστως με εκτελεστικές διαταγές για να δει αυτό τον μηχανισμό στην πράξη (ο ίδιος ο Πουλαντζάς μάλιστα γράφει σε ένα σημείο για την «την τάση προς την προσωποποίηση της εξουσίας στον ανώτατο ηγέτη της εκτελεστικής εξουσίας, να πούμε την προσωποποιημένη προεδροκρατία»).

Συζητώντας τον αυταρχικό κρατισμό ο Πουλαντζάς ήταν ακόμη αισιόδοξος ότι ακριβώς επειδή δεν μπορούσε να ενσωματώσει εξίσου αποτελεσματικά τις λαϊκές μάζες στα δίκτυά του θα μπορούσε να οδηγήσει και σε μια έκρηξη δημοκρατικών αιτημάτων, κάτι που ο ίδιος το συνέδεε και τη δυνατότητα μιας στρατηγικής δημοκρατικού δρόμου προς το σοσιαλισμό με αφετηρία μια εκλογική νίκη της Αριστεράς σε συνδυασμό με ισχυρά κοινωνικά κινήματα. Βεβαίως τα πράγματα εξελίχτηκαν αρκετά διαφορετικά στα χρόνια μετά από τον θάνατό του και εν τέλει οι νέες μορφές αποκλεισμού ευρύτερων στρωμάτων δεν τροφοδότησαν μόνο την Αριστερά, αλλά πολύ συχνά και την Ακροδεξιά, ιδίως από τη στιγμή που ο αυταρχικός κρατισμός άρχισε να περιλαμβάνει και τον κρατικό ρατσισμό.

Στα χρόνια του Πουλαντζά οι σχηματισμοί της Ακροδεξιάς, που σήμερα μας απασχολούν, ήταν ακόμη περιθωριακοί. Όμως, στο έργο του μπορούμε να δούμε μια κρίσιμη αφετηρία που μπορεί να μας βοηθήσει να αναμετρηθούμε και με τα φαινόμενα της που αφορούν την Ακροδεξιά. Και αυτή είναι ότι αναλυτικά αυτό που έχει προτεραιότητα είναι οι μετασχηματισμοί του κράτους και των όρων της ηγεμονίας και έπονται οι τροποποιήσεις στον συσχετισμό των πολιτικών ρευμάτων. Σε μια τέτοια οπτική, η άνοδος της Ακροδεξιάς ακολουθεί τους μετασχηματισμούς του κράτους σε ολοένα πιο αυταρχική, έως και «ολοκληρωτική κατεύθυνση» και δεν είναι αυτή που τους προκαλεί. Πράγμα που σημαίνει ότι ο πιο αποτελεσματικός αντιφασισμός είναι τελικά αυτός που αφορά τον κοινωνικό μετασχηματισμό.

Η φράση του Νίκου Πουλαντζά, «ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα είναι σοσιαλισμός» συγκεφαλαιώνει την οδυνηρή εμπειρία του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Όμως, θα μπορούσαμε να τη συμπληρώσουμε με μια ακόμη θέση που θα απαντά στο γεγονός ότι εδώ και δεκαετίες ζούμε διαρκείς αυταρχικές μετατοπίσεις εντός ενός πλαισίου που παραμένει τυπικά δημοκρατικό: «η δημοκρατία ή θα είναι σοσιαλιστική ή από ένα σημείο και μετά δεν θα είναι πια δημοκρατία».