Αντόν Τσέχωφ: Ένας άνθρωπος βαθύτατα απελπισμένος

Ο ρώσος συγγραφέας Αντόν Πάβλοβιτς Τσέχωφ γεννήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 1860 στην κωμόπολη Ταγκανρόγκ της νότιας Ρωσίας και απεβίωσε στις 15 Ιουλίου 1904 στη γερμανική πόλη Μπαντενβέιλερ.

Ήταν το τρίτο από τα έξι παιδιά της οικογένειάς του, μεγάλωσε δε σε ένα πολύ αυστηρό περιβάλλον. Ήδη μαθητής γυμνασίου, ο Τσέχωφ αναγκάστηκε να εξασφαλίζει αφ’ εαυτού τα προς το ζην παραδίδοντας μαθήματα κατ’ οίκον, ενώ είχε αρχίσει να γράφει χιουμοριστικές σκηνές, αφηγήσεις και μονόπρακτα.

Το 1879 εισήλθε στο ιατρικό τμήμα του πανεπιστημίου της Μόσχας, απ’ όπου αποφοίτησε το 1884.

Από το 1880 τα έργα του άρχισαν να δημοσιεύονται σε περιοδικά με το ψευδώνυμο Αντόσια Τσεχοντέ. Το 1884 κυκλοφόρησε το πρώτο βιβλίο διηγημάτων του Τσέχωφ, «Τα παραμύθια της Μελπομένης».

Ως γιατρός ο Τσέχωφ βοηθούσε τους ανήμπορους και παρείχε δωρεάν τις ιατρικές υπηρεσίες του.

Ο Τσέχωφ έγινε γνωστός περισσότερο για τα θεατρικά έργα του, με τα οποία αναμόρφωσε το ρωσικό και επηρέασε το παγκόσμιο θέατρο. Ωστόσο, και το πεζογραφικό έργο του (διηγήματα, μυθιστορήματα) αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη, λογοτεχνική και κοινωνική.

Στα έργα του αποτυπώνεται η διαρκής φθορά της καθημερινής ζωής. Οι ήρωές του είναι άνθρωποι της ανώτερης κυρίως τάξης, που ξοδεύουν τη ζωή τους μέσα στην πνιγηρή ατμόσφαιρα της ρωσικής επαρχίας.

Στα γνωστότερα έργα του συγκαταλέγονται τα ακόλουθα: «Ο γλάρος», «Ο θείος Βάνιας», «Οι τρεις αδελφές», «Ο βυσσινόκηπος», «Η στέπα».

«Ο Ταχυδρόμος» της 23ης Ιανουαρίου 1960 (τότε εβδομαδιαία πολιτική, φιλολογική, επιστημονική και εγκυκλοπαιδική εφημερίδα, που κυκλοφορούσε κάθε Σάββατο) περιελάμβανε ένα κείμενο του Σωτήρη Πατατζή (αξιομνημόνευτου μεσσήνιου λογοτέχνη, θεατρικού συγγραφέα, μεταφραστή και δημοσιογράφου) αφιερωμένο στον Τσέχωφ.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 23.1.1960, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Από το εν λόγω δημοσίευμα, που έφερε τον τίτλο «Τσέχωφ – Η ποίηση του καθημερινού», προέρχονται τα ακόλουθα αποσπάσματα:

Υπάρχουν συγγραφείς που είναι και θα παραμείνουν μεγάλοι γιατί μας έδωσαν τον άνθρωπο σε κορυφαίες του στιγμές, γιατί απελευθέρωσαν την πεμπτουσία του ανθρώπινου Πάθους, που, ως ένα βαθμό, παραμένει αναλλοίωτο με το πέρασμα των αιώνων. Ο Τσέχωφ δεν έκανε τίποτα τέτοιο. Αντίθετα μάλιστα, ολόκληρο σχεδόν το έργο του στηρίζεται στις ασήμαντες στιγμές της ανθρώπινης ζωής, στις λεπτομέρειες της καθημερινότητας, που, ωστόσο, είναι κι’ αυτές μια αλήθεια, πιο γνήσια ίσως από το «Πάθος». Να πώς μας περιγράφει ο ίδιος αυτή την αισθητική του τοποθέτηση:

«Στο θέατρο όλα πρέπει να είναι περίπλοκα και ταυτόχρονα απλά, όπως είναι και στη ζωή. Βλέπουμε πάνω στη σκηνή ανθρώπους σε μια στιγμή που τρώνε, και κατά τη στιγμή αυτή μπορεί να κριθή η μελλοντική τους ευτυχία ή και η ίδια η ζωή τους ακόμα. Περιμένουμε, λοιπόν, ο ήρωας ή η ηρωίδα ενός θεατρικού έργου να βρίσκωνται σε μια δράση ακατάπαυστα δραματική. Αλλά στη ζωή οι άνθρωποι ούτε διαρκώς σκοτώνονται, ούτε διαρκώς πουλιούνται, ούτε ερωτεύονται αδιάκοπα, ούτε εύστροφες απαντήσεις δίνουν σε κάθε περίπτωση. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούν στο φαΐ, στον ύπνο, στο πιοτό, στο κυνηγητό της γυναίκας ή του άντρα, στην ανταλλαγή ασήμαντων μεταξύ τους φράσεων. Όταν γράφουμε, συνεπώς, ένα θεατρικό έργο, θα πρέπει να παρουσιάζουμε τους ανθρώπους σε στιγμές που πηγαινοέρχονται, που τρώνε, που φλυαρούν γύρω απ’ τον καιρό, που χαρτοπαίζουν, όχι γιατί αυτά είναι μέσα στις προθέσεις του συγγραφέα, αλλά, απλούστατα, γιατί έτσι γίνεται στη ζωή…»

Αυτή, λοιπόν, η «αλήθεια της καθημερινότητας» είναι η βάση όπου στηρίζεται ολόκληρο το τσεχωφικό έργο και, ταυτόχρονα, η πρωτοτυπία του κι’ ένας από τους κυριώτερους λόγους της νεανικότητάς του, της αντοχής του, δηλαδή, στο χρόνο. Γιατί οι καθημερινές ασχολίες του ανθρώπου —το φαγητό, ο ύπνος, η διασκέδαση κ.λπ.— αποτελούν στοιχεία εξ ίσου, τουλάχιστον, αμετακίνητα και σπουδαία με τις κορυφαίες στιγμές που συνθέτουν το Πάθος.

Φυσικά, όλες αυτές οι ασήμαντες στιγμές δεν παρουσιάζονται τυχαία. Είναι ωργανωμένες με καταπληκτική σοφία και με τρόπο που —μέσα σε λίγες γραμμές μερικές φορές— να ολοκληρώνουν έναν άνθρωπο. Γιατί αυτός ήτανε ο σκοπός που είχε τάξει ο Τσέχωφ: «Ο συγγραφέας», έλεγε, «πρέπει να δίνη στους ανθρώπους αληθινούς ανθρώπους κι’ όχι τον ίδιο του τον εαυτό».

[…]

Μερικοί ισχυρίζονται πως όλη αυτή η μελαγχολική διάθεση του τσεχωφικού έργου είναι θρύλος και πως, στην πραγματικότητα, ο συγγραφέας έβλεπε τη ζωή με αισιοδοξία. Κατηγορούν, μάλιστα, τον Στανισλάβσκυ (σ.σ. τον ξακουστό σκηνοθέτη και μεγάλο θεατρικό δάσκαλο), λέγοντας πως αυτός πρώτος θεμελίωσε το «θρύλο» της τσεχωφικής μελαγχολίας με την ανάλογη ερμηνεία που έδωσε στα θεατρικά έργα του δημιουργού των «Τριών αδελφών». Και σαν απόδειξη φέρνουν τα λόγια που είπε ο ίδιος ο Τσέχωφ στον κριτικό Τυχόνωφ:

«Μου λέτε πως το κοινό κλαίει παρακολουθώντας τα έργα μου. Το έχω ακούσει κι’ από άλλους. Εγώ, όμως, δεν τα έγραψα μ’ αυτόν το σκοπό. Ήθελα μόνο να πω τίμια στους ανθρώπους: Κυττάξτε λίγο να δήτε πόσο η ζωή μας είναι άσχημη και θλιβερή. Το σημαντικό είναι να το καταλάβουν αυτό το πράγμα οι άνθρωποι. Κι’ όταν το καταλάβουν, σίγουρα θα γίνη η ζωή τους αλλοιώτικη και καλύτερη. Εγώ, βέβαια, δε θα ζω για την ιδώ, ξέρω όμως πως θα είναι εντελώς διαφορετική από τη ζωή που κάνουμε εμείς».

Ο Τσέχωφ περιτριγυρισμένος από ηθοποιούς του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας

Αλλά η μελαγχολική ατμόσφαιρα ενός έργου δεν καθορίζεται από τις προθέσεις του συγγραφέα — που μπορεί να είναι και αντίθετες· απορρέει από την ίδια την ιδιοσυγκρασία του δημιουργού. Ίσως ο Τσέχωφ να μην ήθελε να έχουν τα έργα του αυτή τη μελαγχολική διάθεση, αλλά, βλέπετε, την έχουν. Κι’ αν για τα θεατρικά του έργα «φταίη» ο Στανισλάβσκυ, ποιος φταίει για την πρόζα του που, παρ’ όλο τον παιχνιδιάρικο τόνο της, αναδίδει το ίδιο ακριβώς «άρωμα»;

Ο Τσέχωφ μαζί με τη σύζυγό του, την αδελφή του και τη μητέρα του 

Όχι! Ο Τσέχωφ δεν είναι αισιόδοξος, και μάλιστα αυτού του κραυγαλέου είδους που, για διάφορους λόγους, προσπαθούν να του αποδώσουν μερικοί. Είναι ένας άνθρωπος βαθύτατα απελπισμένος, σε βαθμό σπαρακτικής απόγνωσης. Είχε, όμως, δυο μεγάλες αρετές: ήξερε να κρύβη με διακριτικότητα την απόγνωσή του, να πνίγη τους οξείς πόνους, και επιπλέον να δίνεται με όλη του την ψυχή στον διπλανό του. Δεν είναι ο «απελπισμένος» διανοούμενος της εποχής μας, ο αριστοκράτης που αυτοεντειχίζεται και φιλοσοφεί. Είναι ο βασανισμένος άνθρωπος που στρέφει το βλέμμα του προς τον βασανισμένο συνάνθρωπό του. «Τώρα πια κατάλαβα», γράφει στην «Ιστορία ενός αγνώστου», «με το μυαλό και την ψυχή μου, που υπέφερε τόσο πολύ, πως ο άνθρωπος ή δεν έχει κανέναν προορισμό ή, αν έχη κάποιον, αυτός βρίσκεται μόνο σ’ ένα πράγμα: στη γεμάτη αυταπάρνηση αγάπη για τον διπλανό μας».