«Habemus Papam» – Τι σημαίνει η εκλογή του Πάπα Λέοντα XIV για τον πολιτισμό;

Ο Ρόμπερτ Φράνσις Πρεβόστ εξελέγη πάπας, λαμβάνοντας το όνομα Λέων XIV. Γίνεται ο πνευματικός ηγέτης των 1,3 δισεκατομμυρίων Καθολικών του κόσμου, ο πρώτος Πάπας των ΗΠΑ, ο πρώτος που είναι μέλος του τάγματος των μοναχών Αυγουστινιανών και ο 267ος κάτοχος του αξιώματος της διαδοχής του Αγίου Πέτρου.

Μέσω του αξιώματός του, ο Λέων XIV γίνεται καταπιστευματοδόχος των μεγάλων καλλιτεχνικών και αρχιτεκτονικών θησαυρών της Πόλης του Βατικανού, και θα προσβλέπει σε μια ηθική αυθεντία, έναν παγκόσμιο διπλωμάτη και μια φωνή υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης σύμφωνα με τις διδασκαλίες της Καθολικής Εκκλησίας και την επιδίωξη της παγκόσμιας ειρήνης.

Οι ενέργειες του Λέοντα ως Πάπα θα αναλυθούν ως προς το πώς ευθυγραμμίζονται ή διαφέρουν από εκείνες των προκατόχων του, είτε σε πολιτικά, κοινωνικά, δογματικά ή λειτουργικά ζητήματα. Αυτό θα γίνει με ιδιαίτερη αναφορά στον αντίκτυπο των τριών άμεσων προκατόχων του: δύο σε μεγάλο βαθμό συντηρητικών ποντίφηκων – του Ιωάννη Παύλου Β΄ (πάπας από το 1978-2005) και του Βενέδικτου ΙΣΤ΄ (2005-13)- και του πιο προοδευτικού Φραγκίσκου (2013-25), του πρώτου πάπα από την Αμερική και του πρώτου από τον Παγκόσμιο Νότο.

Πέρυσι, ενώ ήταν ακόμη πρόεδρος της Ποντιφικής Επιτροπής για τη Λατινική Αμερική και νομάρχης του Δικατείου των Επισκόπων, ο τότε καρδινάλιος Πρεβόστ ακολούθησε σαφώς το πρωτοποριακό παράδειγμα του Φραγκίσκου σχετικά με το καθήκον της εκκλησίας να αντιμετωπίσει την κλιματική αλλαγή.

Μιλώντας σε σχέση με την εγκύκλιο Laudato Si’ (Δόξα σοι ο Θεός) του 2015 -στην οποία ο Φραγκίσκος είχε εντάξει την κλιματική αλλαγή στο καθολικό δόγμα- ο Πρεβόστ είπε ότι ήρθε η ώρα να περάσουμε «από τα λόγια στην πράξη» και να δράσουμε με βάση το κοινωνικό δόγμα της Καθολικής Εκκλησίας. Σύμφωνα με το Vatican News ο Πρεβόστ είπε ότι «’η κυριαρχία επί της φύσης’ -το καθήκον που έδωσε ο Θεός στην ανθρωπότητα- δεν πρέπει να γίνει ‘τυραννική’. Πρέπει να είναι μια ‘σχέση αμοιβαιότητας’ με το περιβάλλον».

«’H κυριαρχία επί της φύσης’ -το καθήκον που έδωσε ο Θεός στην ανθρωπότητα- δεν πρέπει να γίνει ‘τυραννική’. Πρέπει να είναι μια ‘σχέση αμοιβαιότητας’ με το περιβάλλον»

To εσωτερικό της Καπέλα Σιστίνα

Ιστορία της τέχνης

Ο νέος Πάπας γίνεται επικεφαλής μιας από τις ιστορικές θρησκείες που αποκαλύφθηκαν, έχοντας την απόλυτη ευθύνη όχι μόνο για τα Μουσεία και τη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, με τις συλλογές τους που καλύπτουν δύο χιλιετίες χριστιανισμού, αλλά και για την υπόλοιπη κτισμένη κληρονομιά του μικροσκοπικού κράτους του Βατικανού στην καρδιά της Ρώμης.

Εκτός από τον Άγιο Πέτρο, ένα σπουδαίο αναγεννησιακό οικοδόμημα και ένα κτίριο ιδιαίτερης θρησκευτικής και αρχιτεκτονικής σημασίας, η κτιστή κληρονομιά περιλαμβάνει την Καπέλα Σιξτίνα και το περίφημο σύνολο τοιχογραφιών του τέλους του 15ου και των αρχών του 16ου αιώνα, το παρεκκλήσι Niccoline που μοιάζει με κόσμημα και είναι διακοσμημένο με τοιχογραφίες του Φρα Αντζέλικο, και τα διαμερίσματα του Ραφαήλ, ή stanze, στο Αποστολικό Παλάτι του Βατικανού, με κορυφαίο έργο του καλλιτέχνη τη Σχολή των Αθηνών. Το Βατικανό κατέχει και συντηρεί επίσης τρεις παπικές βασιλικές στη Ρώμη, οι οποίες βρίσκονται εκτός της πόλης του Βατικανού, αλλά ανήκουν στην Αγία Έδρα και διοικούνται από αυτήν – η Santa Maria Maggiore, ο San Giovanni in Laterano και ο San Paolo Fuori le Mura.

«Το ανθρώπινο περιβάλλον και το φυσικό περιβάλλον επιδεινώνονται μαζί- δεν μπορούμε να καταπολεμήσουμε επαρκώς την περιβαλλοντική υποβάθμιση αν δεν αντιμετωπίσουμε τις αιτίες που σχετίζονται με την ανθρώπινη και κοινωνική υποβάθμιση… Για παράδειγμα, η εξάντληση των αλιευτικών αποθεμάτων πλήττει ιδιαίτερα τις μικρές αλιευτικές κοινότητες που δεν έχουν τα μέσα να αντικαταστήσουν τους πόρους αυτούς- η ρύπανση του νερού πλήττει ιδιαίτερα τους φτωχούς που δεν μπορούν να αγοράσουν εμφιαλωμένο νερό- και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας πλήττει κυρίως τους φτωχούς παράκτιους πληθυσμούς που δεν έχουν πού αλλού να πάνε»»

Creazione di Adamo, Michelangelo

Σύγχρονη τέχνη

Τέσσερις αιώνες μετά την εποχή των μεγάλων αναγεννησιακών παπών – Ιούλιος Β’, Παύλος Γ’, Παύλος Ε’ και Ουρβανός Η’ – ο Πάπας Πίος ΧΙΙ το 1949 προκήρυξε διαγωνισμό για την κατασκευή τριών νέων χάλκινων θυρών που θα συνέδεαν τη στοά της βασιλικής με τον κυρίως ναό, αντικαθιστώντας τις παλιές ξύλινες πόρτες. Η ωραιότερη από τις νέες πόρτες, η Πόρτα του Θανάτου του Τζάκομο Μαντζού, αφιερώθηκε από τον Πάπα Παύλο ΣΤ’ το 1964.

Ο Παύλος ΣΤ΄ συνέχισε να θέτει το Βατικανό σε μια συντονισμένη πορεία συλλογής έργων σύγχρονης τέχνης. Οι γκαλερί του με διεθνή μοντέρνα και σύγχρονα έργα άνοιξαν στα Μουσεία του Βατικανού το 1973, με την απόκτηση έργων καλλιτεχνών όπως ο Τζάκομο Μαντζού, ο Ανρί Ματίς, ο Μαρκ Σαγκάλ, ο Πάμπλο Πικάσο, ο Σαλβαντόρ Νταλί, ο Τζόρτζιο Μοράντι, ο Χένρυ Μουρ και ο Γκράχαμ Σάδερλαντ.

Στις 21 Νοεμβρίου 2009 ο Βενέδικτος πραγματοποίησε συνάντηση στην Καπέλα Σιστίνα με μια διεθνή ομάδα εκατοντάδων καλλιτεχνών πολλών ειδικοτήτων, μεταξύ των οποίων οι καλλιτέχνες Μπιλ Βαϊόλα, Ανίς Καπούρ και Γιάννης Κουνέλλης, καθώς και οι αρχιτέκτονες Ντάνιελ Λίμπεσκιντ και Ζάχα Χαντίντ.

Το 2021 ο Πάπας Φραγκίσκος εγκαινίασε μια γκαλερί σύγχρονης τέχνης στη βιβλιοθήκη του Βατικανού. Με αυτή τη χειρονομία ακολούθησε τις παρατηρήσεις που είχε κάνει το 2015 στο βιβλίο La Mia Idea di Arte (Η ιδέα μου για την τέχνη) -βασισμένο σε συνομιλίες του με τη δημοσιογράφο Τιτσιάνα Λούπι- όταν είπε: «Τα Μουσεία του Βατικανού πρέπει να προσπαθούν να είναι ένας τόπος ομορφιάς και καλωσορίσματος. Πρέπει να αγκαλιάζουν νέες μορφές τέχνης. Πρέπει να ανοίξουν τις πόρτες τους σε ανθρώπους από όλο τον κόσμο και να χρησιμεύσουν ως μέσο διαλόγου μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών και θρησκειών, ως μέσο για την ειρήνη».

Ο Φραγκίσκος παρευρέθηκε στην Μπιενάλε της Βενετίας 2024, ο πρώτος ποντίφικας που επισκέφθηκε τη διοργάνωση, όταν περιηγήθηκε στο περίπτερο του Βατικανού και ανέφερε την αείμνηστη καθολική μοναχή και ακτιβίστρια Κορίτα Κεντ -μαζί με τη Φρίντα Κάλο και τη Λουίζ Μπουρζουά- ως γυναίκες καλλιτέχνιδες των οποίων τα έργα έχουν «κάτι σημαντικό να μας διδάξουν».

«Τα Μουσεία του Βατικανού πρέπει να προσπαθούν να είναι ένας τόπος ομορφιάς και καλωσορίσματος. Πρέπει να αγκαλιάζουν νέες μορφές τέχνης. Πρέπει να ανοίξουν τις πόρτες τους σε ανθρώπους από όλο τον κόσμο και να χρησιμεύσουν ως μέσο διαλόγου μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών και θρησκειών, ως μέσο για την ειρήνη»

Il Giudizio Universale, Michelangelo

Ο Πάπας Φραγκίσκος και ο Παρθενώνας

Υπό τον Φραγκίσκο, ο παπισμός προέβη σε μια σειρά συμβολικών κινήσεων γύρω από την καλλιτεχνική και πολιτιστική αποκατάσταση. Τον Νοέμβριο του 2022 ο Φραγκίσκος διέταξε τα Μουσεία του Βατικανού να επιστρέψουν στην Ελλάδα τρία μαρμάρινα θραύσματα του Παρθενώνα, τα οποία βρίσκονταν στις συλλογές τους από τον 19ο αιώνα.

Τα τρία θραύσματα των γλυπτών βρίσκονταν στην κατοχή του Μουσείου Gregoriano Profano, που φιλοξενεί τις συλλογές αρχαιοτήτων της Αγίας Έδρας. Περιλαμβάνουν μέρος του κεφαλιού του αλόγου που έλκει το άρμα της Αθηνάς στη ζωφόρο στη δυτική πλευρά του Παρθενώνα, καθώς και στοιχεία από τα κεφάλια ενός αγοριού και ενός γενειοφόρου άνδρα.

Η χειρονομία αυτή ήταν φορτωμένη με διπλωματικό συμβολισμό, καθώς ακολούθησε την επίσκεψη του Φραγκίσκου στην Αθήνα το 2021. Εκεί, είχε επισκεφθεί τον Ιερώνυμο Β΄, τον ορθόδοξο χριστιανό αρχιεπίσκοπο Αθηνών και επικεφαλής της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας, και είχε πραγματοποιήσει νυχτερινή επίσκεψη στον Παρθενώνα.

«Η ιστορία κάνει αισθητό το βάρος της και εδώ, σήμερα», είπε ο Φραγκίσκος, «αισθάνομαι την ανάγκη να ζητήσω εκ νέου τη συγχώρεση του Θεού και των αδελφών μας για τα λάθη που διέπραξαν πολλοί Καθολικοί».

«Η ιστορία κάνει αισθητό το βάρος της και εδώ, σήμερα. Aισθάνομαι την ανάγκη να ζητήσω εκ νέου τη συγχώρεση του Θεού και των αδελφών μας για τα λάθη που διέπραξαν πολλοί Καθολικοί»

Eventos de la vida de Moisés, Sandro Botticelli

Κλιματική αλλαγή και κοινωνική δικαιοσύνη

Ο Φραγκίσκος έθεσε ένα ισχυρό μοντέλο για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής στο καθολικό δόγμα, εκδίδοντας το Laudato Si’, το οποίο ασχολήθηκε με την κλιματική κρίση και κάλεσε για κοινή διαχείριση του περιβάλλοντος. Αυτή η εγκύκλιος, που εκδόθηκε πριν από την υπογραφή της συμφωνίας του ΟΗΕ για το κλίμα στο Παρίσι το 2015, ήταν η πρώτη φορά που η Καθολική Εκκλησία έκανε την κλιματική αλλαγή μέρος της διδασκαλίας της.

Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στη Μπιενάλε της Βενετίας το 2024, ο Φραγκίσκος απευθύνθηκε σε πλήθος 10.000 ατόμων στην πλατεία San Marco, τονίζοντας τον κίνδυνο που εγκυμονούσε η κλιματική αλλαγή για την πόλη. «Η Βενετία είναι ένα με τα νερά πάνω στα οποία στέκεται και χωρίς τη φροντίδα και την προστασία αυτού του φυσικού περιβάλλοντος θα μπορούσε ακόμη και να πάψει να υπάρχει».

Ο Φραγκίσκος συνέδεσε την έκτακτη ανάγκη για το κλίμα με την εισοδηματική ισότητα και την αποστολή του Πάπα προς τους φτωχούς, κάτι που ο Λέων υποστήριξε δημόσια τον περασμένο Νοέμβριο σε διάσκεψη για την κλιματική αλλαγή που πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη από τις πρεσβείες της Κούβας, της Βολιβίας και της Βενεζουέλας στην Αγία Έδρα. Η απόφαση του Πρέβοστ να πάρει το όνομα του Λέοντα έχει θεωρηθεί από πολλούς σχολιαστές ότι τιμά τον Λέοντα ΧΙΙΙ, πάπα από το 1878 έως το 1903.

Ο Λέων ΙΓ’ είναι περισσότερο γνωστός για την εγκύκλιό του Rerum Novarum του 1891, η οποία αφορούσε τα δικαιώματα των εργαζομένων σε δίκαιους μισθούς και ανθρώπινες συνθήκες εργασίας. Το πνεύμα της Rerum Novarum αποτυπώνεται στην εγκύκλιο Laudato Si’ του Πάπα Φραγκίσκου, την οποία ο Λέων ΙΔ’ έχει υποστηρίξει.

«Το ανθρώπινο περιβάλλον και το φυσικό περιβάλλον επιδεινώνονται μαζί- δεν μπορούμε να καταπολεμήσουμε επαρκώς την περιβαλλοντική υποβάθμιση αν δεν αντιμετωπίσουμε τις αιτίες που σχετίζονται με την ανθρώπινη και κοινωνική υποβάθμιση», έγραψε ο Φραγκίσκος στο Laudato Si’.

«Στην πραγματικότητα, η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και της κοινωνίας πλήττει τους πιο ευάλωτους ανθρώπους στον πλανήτη… Για παράδειγμα, η εξάντληση των αλιευτικών αποθεμάτων πλήττει ιδιαίτερα τις μικρές αλιευτικές κοινότητες που δεν έχουν τα μέσα να αντικαταστήσουν τους πόρους αυτούς- η ρύπανση του νερού πλήττει ιδιαίτερα τους φτωχούς που δεν μπορούν να αγοράσουν εμφιαλωμένο νερό- και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας πλήττει κυρίως τους φτωχούς παράκτιους πληθυσμούς που δεν έχουν πού αλλού να πάνε».