Έβελυν Ντε Μόργκαν: Η γυναίκα που ζωγράφισε όλον τον θάνατο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου σε έναν μόνο πίνακα

Σε μια βραχώδη παραλία που λάμπει κόκκινη από τη λάβα, δράκοι που αναπνέουν καπνό περικυκλώνουν άθλιους φυλακισμένους που ικετεύουν έναν άγγελο να τους λυτρώσει από τα βάσανα. Ο λόγος για την ελαιογραφία της Έβελυν Ντε Μόργκαν με τίτλο Death of the Dragon.

Ο εν λόγω πίνακας, με μια πρώτη ματιά, θυμίζει σκηνή βγαλμένη από την Αποκάλυψη της Καινής διαθήκης. Ζωγραφισμένος όμως μεταξύ 1914 και 1918, είναι επίσης κάτι πιο προσωπικό και κρίσιμο: μια αλληγορία για τη δυστυχία και τη δουλεία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και την αντιπαράθεση μεταξύ του καλού και του κακού.

Η Έβελυν ντε Μόργκαν άργησε πολύ να αναγνωριστεί και ο λόγος ήταν, ως ήταν σύνηθες στην εποχή της, το γεγονός πως επισκιαζόταν από τον σύζυγό της Ουίλιαμ και τους διάσημους άνδρες του κύκλου τους: τον θείο της και δάσκαλο τέχνης, Τζων Ρόνταμ Σπένσερ Στάνχοπ, για παράδειγμα, και τους ζωγράφους Ουίλιαμ Χόλμαν Χαντ και Ντάντε Γκάμπριελ Ροσέτι. Πολλά από όσα γνωρίζουμε σήμερα για την Ντε Μόργκαν προέρχονται από την αδελφή της Βιλελμίνα, η οποία δημιούργησε το Ίδρυμα De Morgan, αλλά ακόμη και αυτή θεώρησε σκόπιμο να δημοσιεύσει τη μεταθανάτια βιογραφία του ζευγαριού υπό τον τίτλο «Ο Γουίλιαμ Ντε Μόργκαν και η σύζυγός του».

Ωστόσο, η Έβελυν ντε Μόργκαν αξίζει με το παραπάνω την καθυστερημένη αναγνώριση του κόσμου της τέχνης, καθότι όρισε σε μεγάλο βαθμό την πορεία των τεχνών μετά το τέλος του κινήματος των Προραφαηλιτών, δημιουργώντας πίνακες ασυνήθιστα οραματικούς και ενεργητικούς.

Boreas and Oreithyia, Έβελυν Ντε Μόργκαν. Πηγή: demorgan.org.uk

Τέχνη πέραν του ανδρικού βλέμματος

Οι γυναίκες που απεικόνιζε ήταν λιγότερο παθητικές από εκείνες που απεικόνιζαν οι σύγχρονοί της και εμφανίζονταν ως σύμβολα δράσης και όχι ως αντικείμενα του ανδρικού βλέμματος. Αντί για ένα πνιγμένο σώμα που επιπλέει στο ποτάμι, όπως στην Οφηλία του Τζων Έβερετ Μίλαι, ή για μορφές των οποίων το δυνατό στοιχείο ήταν η εμφάνισή τους, συναντάμε μια επιδέξια μάγισσα που δημιουργεί μαγικά φίλτρα και ιπτάμενες υπερηρωίδες που μπορούν να ρίχνουν βροχή, κεραυνούς και αστραπές από τα δάχτυλά τους.

Αυτές οι μορφές που μοιάζουν με θεές δείχνουν την επιρροή της κλασικής τέχνης που είχε μελετήσει η Ντε Μόργκαν. Άψογα εκτελεσμένα έργα, όπως το Boreas and Oreithyia (1896), αποκαλύπτουν το ενδιαφέρον της για τη μυθολογία και τη μαεστρία της στην ανθρώπινη μορφή, που θυμίζει τον Μιχαήλ Άγγελο.

Στο Death of the Dragon, όσον αφορά τη σύνθεση, είναι εύκολο να διακρίνει κανείς την επιρροή του έργου The Birth of Venus του Σάντρο Μποτιτσέλι (1483-1485), το οποίο η Ντε Μόργκαν είχε επισκεφθεί στη Φλωρεντία. Αν ο φωτοστέφανος άγγελος της Ντε Μόργκαν απηχεί αυτή την ιδέα της αναγέννησης – αντανακλώντας την πίστη του καλλιτέχνη σε μια πνευματική μεταθανάτια ζωή – τότε τα φτερωτά θηρία είναι το αντίστοιχό του, ο Θάνατος, που πάντα δαγκώνει τους ανθρώπους και απειλεί να τους νικήσει. Αλλού στο έργο της, ο Θάνατος παίρνει εναλλακτικές μορφές: ένας σκοτεινός άγγελος που φέρει δρεπάνι, θαλάσσια τέρατα ή μια κλεψύδρα που μετρά τον εναπομείναντα χρόνο μεταφορικά. Πρόκειται για έναν συμβολισμό που μιλάει για την παροδικότητα της ζωής και αποκτά πρόσθετη οδύνη στο μεταγενέστερο έργο της, μεταφέροντας το συλλογικό τραύμα της ζωής σε έναν Παγκόσμιο Πόλεμο.

Our Lady of Peace, Έβελυν Ντε Μόργκαν, demorgan.org.uk

Η Ντε Μόργκαν ήταν ειρηνίστρια και η τέχνη της έγινε μια μορφή ακτιβισμού. Στο έργο Our Lady of Peace (1907), μια απάντηση στους πολέμους των Μπόερ, ένας ιππότης εκλιπαρεί για προστασία και ειρήνη, ενώ στο έργο The Poor Man who Saved the City (1901), η σοφία και η διπλωματία υποστηρίζονται ως εναλλακτικές λύσεις στη στρατιωτική επέμβαση. Αργότερα, στο The Red Cross (1914-16), άγγελοι μεταφέρουν τον εσταυρωμένο Χριστό πάνω από ένα μαραμένο τοπίο που διαπερνάται από βελγικούς πολεμικούς τάφους – μια υπόδειξη, ίσως, ότι η χριστιανική πίστη έρχεται σε αντίθεση με τη βιαιότητα του πολέμου, αλλά μας προσφέρει ελπίδα λύτρωσης.

«Δεν πρέπει ποτέ να επαινείτε τον πόλεμο», δήλωσε η Ντε Μόργκαν στο The Result of an Experiment (1909), ένα βιβλίο «αυτόματης γραφής» που συνέγραψε με τον σύζυγό της. «Ο διάβολος τον εφηύρε και δεν μπορείτε να έχετε καμία αντίληψη της φρίκης του».

The Red Cross, Έβελυν Ντε Μόγκαν. Πηγή: demorgan.org.uk

Το καλό και το κακό

Η ιδέα των δυνάμεων του καλού και του κακού που δρουν στους απλούς ανθρώπους ήταν διάχυτη εκείνη την εποχή. Ο πνευματισμός και οι απόκοσμες πεποιθήσεις ήταν πιθανώς η απόρροια των μαζικών αλλαγών και αναταραχών που λάμβαναν χώρα η μία μετά την άλλη μέχρι την αλλαγή του αιώνα.

Αναμφίβολα, η Ντε Μόργκαν επηρεάστηκε επίσης από την πεθερά της, τη Σοφία, γνωστή πνευματιστή και μέντιουμ, σύμφωνα με την Τζιν ΜακΚιν, πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος De Morgan. Με τόσες πολλές ζωές χαμένες, ήταν αναμφίβολα δελεαστικό να πιστεύει κανείς ότι μπορούσε να επανασυνδεθεί με τους αποθανόντες.

The Poor Man who Saved the City, Έβελυν Ντε Μόγκαν. Πηγή: demorgan.org.uk

Ύλη και θάνατος

Για την Ντε Μόργκαν υλισμός και πνευματισμός ήταν δια μέτρου αντίθετα μεταξύ τους. Μάλιστα, σε πολλά έργα της βλέπουμε να αναπαρίσταται το κυνήγι του πλούτου με τον θάνατο. Τα στέμματα, όπως φορούν τα φτερωτά φίδια στο Death of the Dragon, είναι ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο που δηλώνει την απληστία και τη φιλαργυρία. Στο έργο Earthbound (1897), ένας φιλάργυρος βασιλιάς με έναν χρυσό μανδύα με μοτίβο από νομίσματα πρόκειται να συντριβεί από τον άγγελο του θανάτου, ενώ στο έργο The Barred Gate (περ. 1910-1914), μια παρόμοια φιγούρα στερείται την είσοδο στον Παράδεισο.

Earthbound,Έβελυν Ντε Μόγκαν. Πηγή: demorgan.org.uk

Με το μέλλον τόσο αβέβαιο, η De Morgan θέτει τη σημασία της πνευματικής ολοκλήρωσης και της ευτυχίας στο επίκεντρο μεγάλου μέρους του έργου της. Στο Blindness and Cupidity Chasing Joy from the City (1897), για παράδειγμα, ο «Έρωτας» προσωποποιείται ως μια στεφανωμένη φιγούρα που κρατάει θησαυρούς και διώχνει τη «Χαρά» με τη μορφή αγγέλου. Εδώ, όπως και στον Θάνατο του Δράκου, οι κεντρικοί χαρακτήρες είναι αλυσοδεμένοι, υποδηλώνοντας παγιδευμένες ψυχές.

Blindness and Cupidity Chasing Joy from the City, Έβελυν Ντε Μόγκαν. Πηγή: demorgan.org.uk

Στο The Prisoner (1907-1908), το καγκελόφρακτο παράθυρο και οι αλυσοδεμένοι καρποί μιας γυναίκας καθιστούν την αιχμαλωσία μια μεταφορά της ανισότητας των φύλων, υπονοώντας την υποστήριξη των Ντε Μόργκαν για το καθολικό δικαίωμα ψήφου (η Έβελυν υπέγραψε τουλάχιστον δύο σημαντικά αιτήματα, ενώ ο σύζυγός της ήταν αντιπρόεδρος της Ένωσης Ανδρών για το δικαίωμα ψήφου των γυναικών). Το θέμα επανέρχεται στο έργο Luna (1885), όπου το δεμένο με σχοινί σώμα μιας θεάς του φεγγαριού, μιας μυθολογικής μορφής της γυναικείας δύναμης, λειτουργεί ως μεταφορά για τον αγώνα μιας γυναίκας να κρατά στα δικά της χέρια τη μοίρα της.

Βαφτισμένη «Μαίρη», η Έβελυν Ντε Μόργκαν υιοθέτησε αργότερα το ουδέτερο τότε μεσαίο όνομά της, καθώς η γυναικεία τέχνη δεν λαμβανόταν σοβαρά υπόψη. «Ήθελε να θεωρείται στο ίδιο επίπεδο με τους άνδρες συναδέλφους της», λέει η ΜακΚιν. «Μπορούμε να υποθέσουμε έναν τεράστιο βαθμό αυτοκυριαρχίας και αποφασιστικότητας στην επιθυμία της να γίνει επαγγελματίας καλλιτέχνης», προσθέτει, κάνοντας την επισήμανση ότι ακόμη και η μητέρα της Ντε Μόργκαν αντιτάχθηκε στην επιλογή της καριέρας της.

The Prisoner, Έβελυν Ντε Μόγκαν. Πηγή: demorgan.org.uk

Τεχνικά, η Ντε Μόργκαν ήταν επίσης πρωτοπόρος. Πειραματίστηκε με το γυάλισμα και το τρίψιμο χρυσής χρωστικής στα έργα της για να προσθέσει βάθος και ενδιαφέρον, και εξερεύνησε νέες τεχνικές ζωγραφικής που επινόησε ο σύζυγός της, οι οποίες γίνονταν με την άλεση χρωμάτων με γλυκερίνη και οινόπνευμα. Στιλιστικά, ήταν επίσης μπροστά από την εποχή της. Η αντισυμβατική χρήση ροζ και μοβ χρωμάτων και οι τολμηροί δακτύλιοι φωτός σε χρώματα ουράνιου τόξου προϊδεάζουν για τις ψυχεδελικές μορφές ζωγραφικής της δεκαετίας του 1970, ενώ τα τρομακτικά τέρατα της δεν θα έμοιαζαν παράταιρα στη σύγχρονη τέχνη της φαντασίας.

Ενώ η ιστορία της τέχνης έχει την τάση να ζωγραφίζει τις γυναίκες ως παρθένες μητέρες, αντικείμενα ομορφιάς ή πειρασμού, η οπτική της Ντε Μόργκαν τις αναδεικνύει ως μορφές ελπίδας που προμηνύουν ένα εναλλακτικό, φωτεινότερο μέλλον – το γυναικείο βλέμμα επί της θηλυκότητας.

Luna, Έβελυν Ντε Μόγκαν. Πηγή: demorgan.org.uk

Στο έργο Lux in Tenebris (φως στο σκοτάδι) (1895), για παράδειγμα, η γυναικεία μορφή κρατάει ένα κλαδί ελιάς στο δεξί της χέρι, προσφέροντας έναν δρόμο προς την ειρήνη. Στο Death of the Dragon, ο άγγελος περιβάλλεται από ένα υπέροχο ουράνιο τόξο: ένα σύμβολο (μαζί με τον ουρανό) χαράς που δηλώνει πνευματική ολοκλήρωση και ελευθερία, καθώς και την υπόσχεση μιας μεταθανάτιας ζωής.

Lux in Tenebris, Έβελυν Ντε Μόγκαν. Πηγή: demorgan.org.uk

Είναι λάθος να θεωρούμε έργα όπως το Death of the Dragon ως «εντελώς ζοφερά», υποστηρίζει η ΜακΚιν, σημειώνοντας ότι «συχνά με τις αποκαλυπτικές σκηνές της, υπάρχει μια αχτίδα ελπίδας ή ένα μέρος του πίνακα που είναι ήρεμο». Από πολλές απόψεις, το Death of the Dragon είναι αισιόδοξο, εκφράζοντας την αίσθηση ότι ο πόλεμος – ο μεταφορικός δράκος – πλησιάζει στο τέλος του και ότι το καλό μπορεί να νικήσει το κακό.

Σε αυτή την υπαρξιακή μάχη, η Ντε Μόργκαν είδε μια θέση για το έργο της. Όταν ήταν μόλις 17 ετών, τιμώρησε τον εαυτό της επειδή δεν ζωγράφιζε αρκετά. «Η τέχνη είναι αιώνια, αλλά η ζωή είναι σύντομη», έγραψε στο ημερολόγιό της. «Θα επανορθώσω τώρα, δεν έχω ούτε μια στιγμή να χάσω».

*Πηγή: BBC, Κεντρική Φωτογραφία: Death of the Dragon, Έβελυν Ντε Μόγκαν.