Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος: Ο κρυφός εμφύλιος πόλεμος, η ανοιχτή επανάσταση

Ο Καρλ Μαρξ (1818-1883) και ο Φρίντριχ Ένγκελς (1820-1895) συναντήθηκαν για πρώτη φορά στην Κολωνία το 1842, αλλά η συνάντηση εκείνη υπήρξε σύντομη, με εκατέρωθεν επιφυλάξεις. Η ουσιαστική τους συνάντηση πραγματοποιήθηκε δυο χρόνια αργότερα, το καλοκαίρι του 1844, στο Café de la Régence στο Παρίσι. Πέρασαν μαζί συζητώντας δέκα μέρες, και από την περίοδο αυτή και μετά υπήρξαν «αχώριστοι» στο κοινό τους σχέδιο: να αποκρυπτογραφήσουν τον νεότερο κόσμο και να συμβάλουν στη ριζική αλλαγή του. Ο Ένγκελς θα γράψει τo 1885: «Όταν επισκέφτηκα τον Μαρξ στο Παρίσι το καλοκαίρι του 1844, έγινε φανερή η απόλυτη συμφωνία μας σε όλα τα θεωρητικά πεδία και η κοινή δουλειά μας χρονολογείται από εκείνη την εποχή».

Πράγματι, οι δυο τους πορεύτηκαν μαζί μέχρι τον θάνατο του Μαρξ, ως πρωταγωνιστές για την πολιτική οργάνωση της εργατικής τάξης στον αγώνα για τον σοσιαλισμό, και ως θεωρητικοί για τη συγκρότηση της νέας επαναστατικής επιστήμης της ιστορίας και τη ριζική κριτική των καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας και εκμετάλλευσης. Ήδη από τη δεκαετία του 1870, αλλά ιδίως μετά τον θάνατο του Μαρξ, η αυτόνομη συμβολή του Ένγκελς τόσο σε πολιτικό όσο και σε θεωρητικό επίπεδο υπήρξε καθοριστική.

Το πρώτο κοινό τους κείμενο γράφτηκε τον Σεπτέμβριο του 1844 και εκδόθηκε το 1845: Φ. Ένγκελς και Κ. Μαρξ, Η Αγία Οικογένεια (Η κριτική της κριτικής κριτικής)· το τελευταίο είναι η Εγκύκλιος Επιστολή προς τον Μπέμπελ, τον Λίμπκνεχτ, τον Μπράκε κ.ά., που διένειμαν οι Μαρξ και Ένγκελς στην ηγεσία του Σοσιαλιστικού Κόμματος Εργατών Γερμανίας (Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands – SAP) τον Σεπτέμβριο 1879. Στο κείμενο αυτό, μεταξύ των άλλων, αναφερόμενοι επιγραμματικά στο έργο τους, ως οι αναγνωρισμένοι θεωρητικοί ηγέτες του Κόμματος, γράφουν: «Εδώ και περίπου 40 χρόνια τονίζουμε ότι η πάλη των τάξεων αποτελεί τη βασική κινητήρια δύναμη της ιστορίας και ειδικά ότι η ταξική πάλη ανάμεσα στην αστική τάξη και το προλεταριάτο συνιστά τον μεγάλο μοχλό του κοινωνικού μετασχηματισμού στη σύγχρονη εποχή». Το πιο διάσημο κοινό έργο τους είναι, βεβαίως, το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος.

[…]

Ο Καρλ Μαρξ

Από το 1845 οι Μαρξ και Ένγκελς άρχισαν να συμπράττουν στη συγγραφή κειμένων (βιβλίων, δοκιμίων, προσχεδίων βιβλίων και άρθρων), που εξέφραζαν ακριβώς τη σύγκλιση των απόψεών τους και των στρατηγικών τους επιδιώξεων στη θεωρία και την πολιτική.

Το 1845 ο Ένγκελς και ο Μαρξ πραγματοποίησαν από κοινού τη ριζική θεωρητική τομή με τις τότε (αλλά και σήμερα) κυρίαρχες φιλοσοφικές, πολιτικές και οικονομικές προσεγγίσεις, η οποία χαρακτηρίζει ό,τι ονομάζεται μαρξιστική θεωρία: εισήγαγαν την προβληματική της πάλης των τάξεων ως κινητήριας διαδικασίας της ιστορίας. Οι μέχρι την εποχή εκείνη (όπως και οι κυρίαρχες σημερινές) φιλοσοφικές και κοινωνικές θεωρήσεις, ακόμα και αν τοποθετούνταν κριτικά προς την καπιταλιστική τάξη πραγμάτων, αντιλαμβάνονταν την κοινωνική πραγματικότητα ως προϊόν μιας συγκεκριμένης «φύσης» του ατόμου ή του ανθρώπινου γένους, που αγωνίζεται να επιτύχει την ευημερία ή να αναιρέσει την αλλοτρίωσή του. Στο εκτεταμένο χειρόγραφό τους που γράφτηκε το 1845-1846 και εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1932 υπό τον τίτλο Γερμανική Ιδεολογία, προβάλλει μια εντελώς νέα σύλληψη της κοινωνικής πραγματικότητας και της ιστορικής εξέλιξης.

Η ανθρώπινη φύση δεν θεωρείται πλέον μια εσωτερική ουσία της ανθρωπότητας, αλλά το μεταβαλλόμενο αποτέλεσμα της ιστορικής εξέλιξης, το προϊόν ενός συγκεκριμένου τρόπου οργάνωσης της οικονομίας και της κοινωνίας, στο πλαίσιο μιας κοινωνικής εξουσίας που προκύπτει ερήμην της θέλησης των ανθρώπων, από την πάλη των τάξεων. Η ιστορία δεν είναι η ιστορία της «ανθρώπινης αλλοτρίωσης», αλλά της πάλης των τάξεων. «Αυτό το σύνολο των παραγωγικών δυνάμεων, κεφαλαίων και κοινωνικών μορφών επικοινωνίας, τις οποίες κάθε υποκείμενο και κάθε γενιά βρίσκει ως κάτι δεδομένο, είναι η πραγματική αιτία γι’ αυτό το οποίο οι φιλόσοφοι έχουν παρουσιάσει ως “ουσία” και “φύση του ανθρώπου”».

Ο Φρίντριχ Ένγκελς

Οι ιδέες των ανθρώπων, η συνείδησή τους, αποτελεί επομένως επίσης ιστορικό προϊόν, εκφράζει, σε κάθε εποχή, την αντίληψη που σχηματίζουν οι άνθρωποι για τις υλικές συνθήκες ύπαρξής τους, αντίληψη στην οποία αποτυπώνεται όχι η επιστημονική γνώση, αλλά η ιδεολογική κυριαρχία της άρχουσας τάξης:

«Οι άνθρωποι είναι αυτοί που παράγουν τις αντιλήψεις τους, τις ιδέες τους κ.λπ., αλλά οι πραγματικοί δρώντες άνθρωποι, έτσι όπως καθορίζονται από μια συγκεκριμένη ανάπτυξη των παραγωγικών τους δυνάμεων και των σχέσεων που αντιστοιχούν σ’ αυτές μέχρι τις πιο πλατιές μορφές τους […] οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες. Με άλλα λόγια, η τάξη που είναι η κυρίαρχη υλική δύναμη της κοινωνίας, είναι ταυτόχρονα η κυρίαρχη πνευματική της δύναμη».

Η προσέγγιση αυτή, δηλαδή η έμφαση στις ταξικές σχέσεις εξουσίας και εκμετάλλευσης και η προτεραιότητα της πάλης των τάξεων, ως της διαδικασίας που κρίνει και καθορίζει την ιστορική εξέλιξη, αποτέλεσαν τη σταθερά της σκέψης των Μαρξ και Ένγκελς, τη σταθερά του μαρξισμού.

Το πιο διάσημο κοινό έργο των Μαρξ και Ένγκελς, το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, γράφτηκε το 1848, αλλά διατηρεί ακέραια την επικαιρότητά του μέχρι σήμερα. Αποτελεί ένα από τα πρώτα κείμενα που θεμελιώνουν εκείνες ακριβώς τις αρχές της μαρξιστικής θεωρίας οι οποίες μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε τον ταξικό-εξουσιαστικό χαρακτήρα κάθε καπιταλιστικής κοινωνίας, να αποκρυπτογραφήσουμε τα κρυμμένα μυστικά μιας ιστορικής εποχής και μιας κοινωνικής τάξης πραγμάτων, που εμφανίζεται ως ένα καθεστώς «ελευθερίας» και «ίσων δικαιωμάτων»: Τον ταξικό εκμεταλλευτικό χαρακτήρα της κεφαλαιακής σχέσης και τον ιστορικά ιδιαίτερο χαρακτήρα της. Τη διεθνοποίηση της καπιταλιστικής παραγωγής με την παράλληλη ενίσχυση των εθνικών αστικών κρατών, ως των μηχανισμών επιβολής των καπιταλιστικών συμφερόντων πάνω στις εργαζόμενες τάξεις σε κάθε χώρα. Επομένως, το ότι η καπιταλιστική εξουσία δεν αποτελεί αποκλειστικά (ούτε κυρίαρχα) μια οικονομική σχέση, αλλά αναφέρεται σ’ όλα τα κοινωνικά επίπεδα: οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό. Την ασυμφιλίωτη αντίθεση κεφαλαίου εργασίας και τις εγγενείς επαναστατικές ροπές της εργατικής τάξης.

«Το προλεταριάτο κάθε χώρας πρέπει να ξεμπερδέψει, πριν απ’ όλα, με τη δική του αστική τάξη. Χαράζοντας τις γενικές φάσεις της εξέλιξης του προλεταριάτου παρακολουθήσαμε τον λίγο πολύ κρυφό εμφύλιο πόλεμο, μέσα στην υπάρχουσα κοινωνία, ως τη στιγμή που ο πόλεμος αυτός ξεσπάει σε ανοιχτή επανάσταση και το προλεταριάτο θεμελιώνει την κυριαρχία του με τη βίαιη ανατροπή της αστικής τάξης[…]. Ο άμεσος σκοπός των κομμουνιστών είναι ίδιος με το σκοπό όλων των άλλων προλεταριακών κομμάτων: συγκρότηση του προλεταριάτου σε τάξη, ανατροπή της αστικής κυριαρχίας, κατάχτηση της πολιτικής εξουσίας από το προλεταριάτο […]. Οι ίδιες οι ιδέες σας είναι προϊόντα των αστικών σχέσεων παραγωγής και ιδιοκτησίας, όπως και το δίκαιό σας είναι η θέληση της τάξης σας που αναγορεύτηκε σε νόμο […]. Η πολιτική εξουσία, στην ουσία της, είναι η οργανωμένη βία μιας τάξης για την καταπίεση μιας άλλης».

*Αποσπάσματα από κείμενο του Γιάννη Μηλιού, ομότιμου καθηγητή Πολιτικής Οικονομίας του ΕΜΠ και συγγραφέα. Φέρει τον τίτλο «Για τη συμβολή του Ένγκελς στη θεωρία του μαρξισμού» και έχει δημοσιευτεί στο users.ntua.gr του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου.

Ο Γιάννης Μηλιός

Το περίφημο Κομμουνιστικό Μανιφέστο (Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος), γέννημα του Καρόλου Μαρξ και του Φρίντριχ Ένγκελς, εκδόθηκε το Φεβρουάριο του 1848 (στις 21 του μηνός κατά τας γραφάς).