Η αυτοάμυνα και οι διαδρομές της

Το ζήτημα της βίας μοιάζει συνώνυμο της ιστορίας των ανθρώπινων κοινωνιών. Συνδέεται διαχρονικά με το ποιος έχει το δικαίωμα να ασκήσει βία, ερώτημα που εξειδικεύεται στη νεωτερικότητα στο ερώτημα ποιος έχει το δικαίωμα να αμυνθεί ασκώντας βία. Αυτό διαμορφώνει ένα πεδίο αξιώσεων στη βία: από τη μια, όλο το φάσμα των ρυθμίσεων και των θεσμών που ορίζουν την απαίτηση του κράτους να έχει το μονοπώλιο στη βία. Από την άλλη όλο το φάσμα των πρακτικών αντίστασης που διεκδίκησαν την αυτοάμυνα ως δικαίωμα στη βία αυτών που συστηματικά την υφίστανται.

Ποια τα όρια της κρατικής βίας και ποια η ιστορικότητά της; Ποια είναι η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην αυτοάμυνα ως αντιβία και την αυτοδικία που θέλει να προεκτείνει τη βία που ασκεί το κράτος και οι κοινωνικές δυνάμεις που το έχουν υπό τον έλεγχό τους; Ποιες οι αντιφατικές ιστορίες πίσω από τις πρακτικές – και τεχνικές – αυτοάμυνας; Με αυτά τα ερωτήματα ασχολείται η καθηγήτρια πολιτικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Toulouse Jean Jaurès Ελσά Ντορλέν στο βιβλίο της «Αυτοάμυνα. Μια φιλοσοφία της βίας», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις πότλατς σε μετάφραση της Μαρίας Κακογιάννη και γλωσσική επιμέλεια της Λένας Κοψαχείλη. Η αυτοάμυνα και η ιστορία της δεν περιορίζεται στα μάτια της Ντορλέν στις παραλλαγές της «νόμιμης άμυνας», είτε από κρατικούς δρώντες, είτε από όσους έχουν δικαίωμα αυτοδικίας. Υπάρχει και μια παράλληλη παράδοση αμυντικής αντίστασης των κινημάτων που τελικά συνιστά την ίδια τη δύναμή τους.

Η Ντορλέν εξετάζει πώς σταδιακά διαμορφώθηκε ένα δικαίωμα στην οπλοκατοχή ως αυτοάμυνα αλλά και μια απαγόρευση σε αυτή. Υπενθυμίζει πώς από νωρίς η οπλοκατοχή απαγορεύτηκε για τους σκλάβους και τους ιθαγενείς και συνδυάστηκε με τη στέρηση του δικαιώματος προσφυγής στη δικαιοσύνη και τη συστηματική επιτήρηση, ποινικοποίηση και ιδιοποίηση κάθε παράδοσης που παρέπεμπε στην αυτοάμυνα ακόμη και τους χορούς που μπορούσαν να ερμηνευθούν σαν προπαρασκευή για μάχη.

Στον τρόπο που συνδέεται μετά τη Γαλλική Επανάσταση το δικαίωμα του λαού να φέρει όπλα με την ιδιότητα του πολίτη, η Ντορλέν βλέπει μια αντιφατική ιστορική δυναμική, ακριβώς γιατί η εξύμνηση του ρεπουμπλικανικού ιδεώδους γύρω από την εθνική άμυνα, συγκάλυπτε σχέσεις κυριαρχίας και διακρίσεις, φυλετικές και έμφυλες (π.χ. όταν δεν δόθηκε και στις γυναίκες το δικαίωμα να φέρουν όπλα). Από την άλλη, υπενθυμίζει πώς ήδη στις παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στο εσωτερικό του εργατικού κινήματος αποκτούν δυναμικοί οι αντιμιλιταριστικές απόψεις, καθώς ο στρατός αντιμετωπίζεται όχι ως ένοπλος λαός αλλά ως εργαλείο στα χέρια του κεφαλαίου.

Η καθηγήτρια Ελσά Ντορλέν

Εμφανίζονται όμως και κινήματα που διεκδικούν το «πέρασμα στη βία» ως έμπρακτη παραδοχή ότι «είναι αδύνατο να απευθύνουν ειρηνικά στο κράτος την αξίωση για κοινωνική και πολιτική ισότητα, δεδομένου ότι το κράτος είναι ο κύριος υπεύθυνος γι’ αυτές τις ανισότητες». Με αφορμή το πώς ένα ριζοσπαστικό τμήμα των σουφραζετών ενδιαφερόταν για τεχνικές αυτοάμυνας εμπνευσμένες από το ju-jitsu, υπενθυμίζει ότι η αυτοάμυνα «καλλιεργεί νέες πρακτικές του εαυτού που συνιστούν πολιτικούς, αλλά και σωματικούς και προσωπικούς μετασχηματισμούς». Βεβαίως, την ίδια στιγμή οι τεχνικές αυτοάμυνας όπως το ju-jitsu αποτελούσαν ένα παράδειγμα σφετερισμού από τους αποικιοκράτες μιας γνώσης που ανέπτυξαν οι αποικιοκρατούμενοι.

Σε οριακές περιπτώσεις όπως αυτή του γκέτο της Βαρσοβίας, η Ντορλέν υπογραμμίζει ότι «παίρνουν τα όπλα για να υπερασπιστούν τον θάνατό τους» και ότι «πάνω από όλα η αυτοάμυνα στοιχειοθετεί μια διαφορετική μορφή πολιτικοποίησης της ζωής». Άλλωστε, από τα τέλη του 19^ου αιώνα η αυτοάμυνα αποτελεί προτεραιότητα των εβραϊκών οργανώσεων απέναντι στα πογκρόμ. Μόνο που στο έδαφος της Παλαιστίνης στη δεκαετία του 1930 η αυτοάμυνα καταλήγει να εξυπηρετεί ένα εθνικιστικό εποικιστικό σχέδιο, με την Ντορλέν να σημειώνει ότι η ιστορία του krav-maga θυμίζει τον ίδιο τον ιδρυτικό μύθο του κράτους του Ισραήλ.

Αντιπαραβάλλοντας τον Χομπς και τον Λοκ, η Ντορλέν βλέπει δύο τρόπους για να προσεγγίσουμε την αυτοάμυνα. Στον Χομπς «η αυτοάμυνα αποτελεί μία από τις εκφάνσεις της σχέσης με τον εαυτό – ίσως μάλιστα και την απλούστερη». Αντιθέτως, στον Λοκ η άμυνα νοείται «αποκλειστικά με όρους νομιμότητας στο πλαίσιο του πρωταρχικού δικαιώματος που μου παρέχει η ιδιοκτησίας του εαυτού μου». Έτσι η προστασία και η άμυνα προϋποθέτουν την ιδιότητα του ιδιοκτήτη. Μόνο που αυτή η αντίληψη του δικαιώματος στην άμυνα χρησιμοποιείται και για να δικαιολογήσει το δικαίωμα στην αυτοδικία, που στο συνδυασμό του με τον ρατσισμό οδήγησε σε πρακτικές όπως τα λιντσαρίσματα.

Στην παράδοση των Μαύρων Πανθήρων έχουμε μια επαναπολιτικοποίηση του δικαιώματος στην αυτοάμυνα, αυτή τη φορά απέναντι στο φυλετικό διαχωρισμό και τον ιμπεριαλισμό, παρά τα προβλήματα μιας ορισμένης ανδροκρατικής αισθητικής. Ακόμη και έτσι κατορθώνουν να λειτουργήσουν ως ένα πρότυπο και για queer περιπόλους αυτοάμυνας στη δεκαετία του 1970. Αντίστοιχα, για το μυθιστόρημα Dirty Weekend της Helen Zahavi, στο οποίο η κεντρική ηρωίδα σκοτώνει όσους επιχειρούν να την κακοποιήσουν, η Ντορλέν σχολιάζει ότι «το διήμερο της Μπέλλα μοιάζει με πρακτική φεμινιστικής αυτοάμυνας, με μια ταχεία μέθοδο εκμάθησης». Η Ντορλέν υπογραμμίζει ότι εν τέλει είναι ο μηχανισμός εξουσίας μας καθιστά όλους/ες/α θηράματα, όμως έχει σημασία ποιοι/ες/α τελικά καταλήγουν να είναι θύματα. Θυμίζει έτσι την ιστορία της δολοφονίας του 17χρονου Αφροαμερικανού Trayvon Martin στη Φλόριντα το 2012 από τον George Zimmerman, ένα εθελοντή σε μια περιπολία γειτονιάς, για να υπογραμμίσει πώς είναι ο φόβος αυτός που «διαμορφώνει εφεξής το δολοφονικό γίγνεσθαι κάθε “καλού πολίτη”».

Για την Ελσά Ντορλέν η ιστορία της αυτοάμυνας αντιπαραθέτει «δύο ανταγωνιστικές εκφράσεις της άμυνας του “εαυτού”: από τη μια πλευρά, την κυρίαρχη νομικοπολιτική παράδοση της νόμιμης άμυνας που συνδέεται μια πληθώρα πρακτικών εξουσίας […]. Από την άλλη, τη θαμμένη ιστορία της “πολεμικής ηθικής του εαυτού” που έχει διαποτίσει τα σύγχρονα πολιτικά κινήματα και τα διάφορα κινήματα υποκουλτούρας, ενσαρκώνοντας με εκπληκτική συνέχεια μια αμυντική αντίσταση που συνιστά τη δύναμή τους».