Θεόδωρος Βρυζάκης: Η «ηρωική» ζωγραφική

Τη νύχτα της 6ης Δεκεμβρίου 1878, λίγο πριν από τα μεσάνυχτα, απεβίωσε στο Μόναχο ο Θεόδωρος Βρυζάκης, ένας από τους κορυφαίους έλληνες ζωγράφους του 19ου αιώνα.

Ο γεννημένος στη Θήβα Βρυζάκης, μετά τον απαγχονισμό του πατέρα του από τους Τούρκους, φιλοξενήθηκε στο καποδιστριακό Ορφανοτροφείο Αίγινας, εν συνεχεία δε μετέβη για σπουδές στο Μόναχο, όπου άρχισε να ασχολείται με τη ζωγραφική.

Ο Βρυζάκης κατάφερε να γίνει δεκτός στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου (1844) και να πάρει επί σειράν ετών υποτροφία από την εκεί ελληνική παροικία, γεγονός που του έδωσε τη δυνατότητα να ταξιδέψει στην Ευρώπη και να επισκεφθεί τη μητέρα πατρίδα, προκειμένου να εξετάσει την τοπογραφία και τις φυσιογνωμίες που είχε την πρόθεση να απεικονίσει στα καλλιτεχνικά δημιουργήματά του.

Ο θεωρούμενος ως θεμελιωτής της λεγόμενης Σχολής του Μονάχου επιδόθηκε κατά κύριο λόγο στην απεικόνιση σκηνών του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, ενώ φιλοτέχνησε με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία και πορτρέτα αγωνιστών, επώνυμων ή μη.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει στις 22 Μαρτίου 1987 υπήρχε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του ιστορικού τέχνης Μάνου Στεφανίδη, τότε Επιμελητή της Εθνικής Πινακοθήκης, που έφερε τον τίτλο «Η Επανάσταση ως ιδεοληψία». Στο κείμενό του, που αφορούσε με δυο λόγια το πώς αντιμετώπισε η νεοελληνική τέχνη το μείζον γεγονός της εθνικής παλιγγενεσίας, ο Στεφανίδης, νυν ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, έγραφε τα ακόλουθα για τον Βρυζάκη και τη Σχολή του Μονάχου:

[…] Ολόκληρη η «ηρωική» ζωγραφική που δημιουργείται τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια και αποτελεί έναν από τους καρπούς που εξέθρεψε το παραπάνω περιγραφόμενο κλίμα (σ.σ. ο εξωραϊσμός του παρελθόντος και η εξέλιξη της Ελληνικής Επανάστασης σε ένα μυθολόγημα, σε μια ιδεοληψία, που ελάχιστη σχέση με την πραγματικότητα είχε) έχει μονοσήμαντη κατεύθυνση προς «τας επί του Ίσαρος (σ.σ. ο ποταμός Ίζαρ, που διαρρέει την πρωτεύουσα της Βαυαρίας) Αθήνας», δηλαδή το Μόναχο. Βέβαια η βαυαρική πρωτεύουσα, λόγω Όθωνα αλλά κυρίως λόγω Λουδοβίκου, είναι βασικό κέντρο αναφοράς για να ερμηνευθούν τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά του νεοπαγούς ελληνικού βασιλείου. Δεν υπήρξε όμως το μόνο. Την περίοδο αυτή ο χώρος μας κατακλύζεται από επαγγελματίες ή ερασιτέχνες αλλοδαπούς ζωγράφους που απεικονίζουν μάχες, σχεδιάζουν προσωπογραφίες αγωνιστών και φτιάχνουν ειδυλλιακά τοπία από τα οποία το μόνο που ίσως λείπει είναι ο Πάνας με τον αυλό του ή οι μούσες-ακόλουθοι του Απόλλωνα. Όλα παρουσιάζονται ωραία, πολύτιμα και νοσταλγικά. Ο Ρότμαν, ο φον Ες, ο Κρατζάιζεν, ο Στάκελμπεργκ είναι μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 22.3.1987, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Παιδί αυτής της αισθητικής είναι ο «εθνικός» μας ζωγράφος Θεόδωρος Βρυζάκης (1817-1878). Εικονογραφώντας περισσότερο παρά ερμηνεύοντας τον Αγώνα, μας έδωσε έργα συγκινητικής αφέλειας, αλλά και εντελώς επίπεδης προσέγγισης. Έργα τα οποία εκθειάζουν την εθνική ομόνοια και ομοψυχία, αλλά τα οποία αποσιωπούν τις εμφύλιες συρράξεις, τις έριδες, τις πολιτικές δολοφονίες, τις ίντριγκες, τον ξένο παράγοντα, αλλά και το δράμα των αμάχων που πλήττονταν από τους εμπολέμους ανεξαρτήτως προέλευσης, δηλαδή όλα αυτά τα γεγονότα που ορίζουν το αληθινό πρόσωπο της Επανάστασης. Έτσι το έθνος, από τα πρώτα κιόλας βήματα της Ανεξαρτησίας του, εθίστηκε στην ωραιοποίηση, στον ρηχό αισθηματισμό και στην παραχάραξη της ιστορικής αλήθειας. Στο τεράστιο αυτό θέμα έπαιξαν και οι πλαστικές τέχνες το ρόλο τους λειτουργώντας καθαρά ως προπαγανδιστικές της επίσημης ιδεολογίας. Δεν στάθηκε πάντως μόνο το Μόναχο πηγή αυτής της ζωγραφικής της φουστανέλας. Νεότερα στοιχεία, που έχουν παρουσιαστεί τα τελευταία χρόνια, μας πείθουν ότι μεγάλο μέρος της αισθηματικής ιστοριογραφίας της πρώτης οθωνικής περιόδου οφείλεται εξίσου και σε ιταλικές επιδράσεις.

Ο Μάνος Στεφανίδης