Η ευδαιμονία της άγνοιας

Όσα εγκωμιαστικά αναφέρονται για τον πνευματικό άνθρωπο και πολιτικό Ευάγγελο Αβέρωφ – Τοσίτσα —σήμερα συμπληρώνονται 34 χρόνια από το θάνατό του— στο προ ολίγου δημοσιευθέν άρθρο μας (στη θεματική ενότητα του Ιστορικού Αρχείου) προέρχονται από δύο επιφανείς εκπροσώπους της γαλλικής διανόησης του περασμένου αιώνα.

Όμως, τις αρετές του Αβέρωφ ως ενάρετου πολιτικού ανδρός που ήταν ταυτόχρονα διακεκριμένος λογοτέχνης και βαθιά σκεπτόμενος άνθρωπος, την ευρύνοιά του και την οξύνοιά του, τη σημαντικότατη συμβολή του στην καταπολέμηση της άγνοιας και της ασχήμιας, αναγνώριζε και τιμούσε και η ελληνική διανόηση της εποχής του.

Χαρακτηριστικά εν προκειμένω είναι τα παρακάτω λόγια ενός ιδεολογικού αντιπάλου του Ευάγγελου Αβέρωφ, ενός ακραιφνούς αριστερού, του μεγάλου Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος είχε προλογίσει ως εξής την 150ή παράσταση του θεατρικού έργου του Αβέρωφ «Η έκρηξη» στο θέατρο «Αμιράλ», το Μάρτιο του 1988:

«[…] Φτάνουμε ἔτσι στήν κορύφωση τῆς κρίσης, πού τήν χαρακτηρίζει μιά ὁλοένα αὐξανόμενη ἀντιπνευματική στάση ἀπό τή μεριά τῆς πολιτείας, πού ἀντανακλᾶται καί ἐπαυξάνεται μέσα στά λαϊκά στρώματα. Ὁ ἄνθρωπος ἔχει μέσα του μιά τάση καί τέτοια δυναμική πού, ἄν δέν βοηθηθεῖ νά τήν ἐκφράσει μέ τό καλό, τότε ὁπωσδήποτε θά τήν ἐκφράσει μέ τό κακό. Μιά κοινωνία πού δέν δίνει στούς πολίτες της τή δυνατότητα γιά θετική, δημιουργική καί ἐποικοδομητική ἔκφραση, εἶναι κοινωνία σέ κρίση. Ἡ γενικευμένη χυδαιότητα, ἡ λαγνεία τῆς ἀσχήμιας, ἡ εὐδαιμονία τῆς ἄγνοιας μᾶς ἔχουν ὁδηγήσει στό νεοβαρβαρισμό, πού, ἄν δέν ἀντιμετωπισθεῖ ἔγκαιρα, σίγουρα θά μᾶς τινάξει ὅλους στόν ἀέρα.

Μεγάλη εὐθύνη ἔχει ἡ τάξη τῶν Ἑλλήνων πολιτικῶν γι’ αὐτό τό αὐξανόμενο ἀντιπνευματικό καί ἀντικαλλιτεχνικό κλίμα πού ταλανίζει τό λαό μας – θά ἔλεγε κανείς ὅτι ὅσο προχωρᾶμε πρός τό μέλλον τόσο ὁ πνευματικός μας δείκτης ἐπιστρέφει στό παρελθόν.

Τί συμβαίνει; Μέσα σ’ ὅλο τό φάσμα τῆς πολιτικῆς μας ζωῆς ἀναπτύσσεται μιά καινούργια ἀντίληψη – τείνει νά ἀντικαταστήσει τήν τέχνη τῆς πολιτικῆς μέ τήν τεχνολογία τῆς πολιτικῆς. Στήν πρώτη περίπτωση ὁ πολιτικός ἀντιμετωπίζει τόν πολίτη καί τίς σχέσεις του μέ βάση ἕνα σύστημα ἠθικῶν καί πνευματικῶν ἀξιῶν πού συνιστοῦν τή δύναμη τοῦ πολίτη, μέσα στό ὁποῖο ἡ ἀνάγκη τοῦ ὡραίου, ἡ ἀναζήτηση τῆς αἰσθητικῆς διαδραματίζει κορυφαῖο ρόλο. Σήμερα, ἡ τεχνολογία τῆς πολιτικῆς, ἀκολουθώντας τά ἴχνη τοῦ μάρκετινγκ, μελετᾶ καί ἀπευθύνεται στά πρωτόγονα ἔνστικτα τοῦ ἀνθρώπου, δηλαδή τά στοιχεῖα πού συνιστοῦν τήν ἀδυναμία τοῦ πολίτη, καί μέ βάση αὐτές τίς ἐπιλογές προσπαθεῖ νά τόν κάνει ἰδεώδη καταναλωτή πολιτικῶν ἐμπορευμάτων.

Σύμφωνα μέ τήν πρακτική τῆς τεχνολογίας τῆς πολιτικῆς, ὁ δυνατός πολίτης, δηλαδή ὁ ἀνησυχῶν, ὁ προβληματιζόμενος, ὁ πλήρης, ἀποτελεῖ ἐμπόδιο. Ἑπομένως, ἡ ἀπουσία πνευματικῆς διάστασης στή σύγχρονη πολιτική ζωή δέν εἶναι παράλειψη, ἴσα-ἴσα ἀποτελεῖ προϋπόθεση γιά τήν ἐφαρμογή τῆς πολιτικῆς ἐκείνης πού ἔχει σάν ἀντικείμενο τόν ἀδύναμο πολίτη, δηλαδή τόν φανταστικό καταναλωτή καί τυφλό χειροκροτητή. Αὐτόν πού ἀπολαμβάνει τήν εὐδαιμονία τῆς ἄγνοιας, ἱκανοποιημένος νά μαϊμουδίζει, τρέχοντας πίσω ἀπό τά καταναλωτικά πρότυπα, μέ τά ὁποῖα τόν βομβαρδίζουν ἀνηλεῶς, ἀπό τό πρωΐ ὡς τό ἄλλο πρωΐ, οἱ σύμμαχοι τῆς πολιτικῆς τοῦ μάρκετινγκ, οἱ ἔμποροι ἰδεῶν, πληροφοριῶν, παραπληροφοριῶν καί καταναλωτικῶν ἀγαθῶν. Ἀπό τήν ἄποψη αὐτή ἡ περίπτωση τοῦ Εὐάγγελου Ἀβέρωφ εἶναι ἡ μοναδική. Ἡ ἐξαίρεση πού ἐπιβεβαιώνει τόν κανόνα. Ὅμως ὁ Εὐάγγελος Ἀβέρωφ δέν εἶναι ὁποιοσδήποτε πολιτικός. Σήμερα ἐλάχιστοι εἶναι ἐκείνοι πού μπορεῖ νά συγκριθοῦν μαζί του ἀπό τήν ἄποψη τῆς μακροχρόνιας θητείας καί τῆς πολύπλευρης πείρας. Εἶναι ἕνα ζωντανό κομμάτι τῆς νεώτερης ἱστορίας μας. Ἀρχηγός τῆς Νέας Δημοκρατίας καί σήμερα Ἐπίτιμός της Πρόεδρος, ἀνήκει στή συντηρητική παράταξη. Νά ὅμως μιά ἀκόμα ἐπιβεβαίωση γιά τή σχιζοφρένεια πού χαρακτηρίζει τά σύγχρονα πολιτικά μας ἤθη. Γιατί, ἄν ὅλα στόν τόπο μας μποροῦσαν ν’ ἀναλυθοῦν καί νά ἐξηγηθοῦν μέ τήν κρατοῦσα λογική, θά ἔπρεπε οἱ πολιτικοί-συγγραφεῖς ν’ ἀνήκουν μόνο στόν προοδευτικό χῶρο, ἐνῶ πᾶς συντηρητικός, καί δή ἡγέτης, θά ἔπρεπε νά εἶναι ἐκ προοιμίου ἀντιπνευματικός.

Ἡ εὐδαιμονία τῆς ἄγνοιας, ὡς φαίνεται, θά ἐπιβραδύνει ἀκόμα γιά πολύ τήν ἔλευση καί τό θρίαμβο τῆς ἀλήθειας σ’ αὐτόν τόν τόπο, ἄν καί εἶναι κοινό μυστικό ὅτι ὁ ὅρος προοδευτικός ἔχει βαθύτατα φθαρεῖ στό βαθμό πού συνδέεται ὅλο καί πιό πολύ μέ τήν πρακτική τοῦ πολιτικοῦ μάρκετινγκ.

Δέν θά ἀσχοληθῶ ἐδῶ μέ τό φάσμα αὐτῆς τῆς νέας πολιτικῆς. Θ’ ἀρκεστῶ νά ἐπαναλάβω τό ὅτι ἡ πολιτική αὐτή στοχεύει στόν ἀδύνατο πολίτη, πού εἶναι ἡ πρώτη ὕλη γιά τήν εὐόδωσή της. Καί ἀδύνατος πολίτης σημαίνει ἀντιπνευματικός-ἀντικαλλιτεχνικός. Νά γιατί δέν ὑπάρχουν σήμερα δρῶντες πνευματικοί ἄνθρωποι στό χῶρο τῆς σύγχρονης πολιτικῆς μας ζωῆς.

Τότε; Στήν περίπτωση τοῦ Εὐάγγελου Ἀβέρωφ δέν μένει παρά ἡ ὑπόθεση τοῦ μοναχικοῦ συγγραφέα-πολιτικοῦ. Ὅταν ἡ πολιτική μας ζωή βουλιάζει μέσα στή μαύρη θάλασσα τῆς ἀντιπνευματικῆς τεχνοκρατίας, βλέπω τόν Εὐάγγελο Ἀβέρωφ νά μᾶς χαιρετᾶ μέ τά λευκά χειρόγραφα τοῦ συγγραφέα μέσα ἀπό τήν τελευταία σχεδία τοῦ συγγραφέα-πολιτικοῦ».

*Το ανωτέρω κείμενο της τιμητικής ομιλίας του Μίκη Θεοδωράκη προέρχεται από την έκδοση της Βουλής των Ελλήνων «Το μέγεθος και η μοίρα του Ευάγγελου Αβέρωφ – Τοσίτσα» (Αθήνα, 2019), που περιλαμβάνει ομιλία του Κωνσταντίνου Τασούλα στην αίθουσα τής Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας τον Ιούνιο του 1993.