Ευάγγελος Αβέρωφ – Τοσίτσας: Το αχαλίνωτο των παθών, η βασιλεία του εγκλήματος

Στην εφημερίδα «Μοντ» της 21ης Μαρτίου δημοσιεύθηκε εκτενής κριτική του Γάλλου ακαδημαϊκού Πιέρ-Ανρί Σιμόν (σ.σ. Pierre-Henri Simon, 1903-1972, διανοούμενος, λογοτέχνης και κριτικός λογοτεχνίας) για το βιβλίο του κ. Ευαγγέλου Αβέρωφ «Γη της Οδύνης», που κυκλοφορεί ήδη από καιρό στη Γαλλία. Κατωτέρω παραθέτουμε το μεγαλύτερο μέρος της κριτικής αυτής:

Η «Γη της Οδύνης» του Ευαγγέλου Αβέρωφ είναι ο δεύτερος τόμος μιας σειράς της οποίας ο πρώτος «Γη των Ελλήνων» («Η Φωνή της Γης») εκυκλοφόρησε γαλλικά προ διετίας και επεσημάνθη μεν από την κριτική, αλλά όχι όσον το άξιζε ένα έργον μεγάλης πνοής. Το σύνολο αποτελεί ένα πολύ ωραίο μυθιστόρημα, ή ακριβέστερα ένα μυθιστορηματικό χρονικό εντεταγμένο στην τραγική δεκαετία που έζησε ο ελληνικός λαός από του 1940 έως το 1950 — ένα χρονικό αυτοβιογραφικό κατά μέγα μέρος.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 27.3.1970, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στον πρόλογο της «Γης των Ελλήνων» ο Μωρίς Ντρυόν (σ.σ. Maurice Druon, 1918-2009, γάλλος ακαδημαϊκός, συγγραφέας και πολιτικός) ανεγνώριζε στον Αβέρωφ μερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ελληνικού πνεύματος: «Την κλίση προς τον ορισμό και τον αντίλογο, την προσήλωση στον ατομικισμόν, το ενδιαφέρον διά τα δημόσια πράγματα, το πάθος για την ελευθερίαν». Και διεπίστωνε: «Αυτές οι διαθέσεις τον ωδήγησαν να γίνη αγωνιστής κατά τον πόλεμο προς τους ξένους, αντάρτης στην Αντίσταση κατά την Κατοχή, άνθρωπος της δράσεως κατά τον εμφύλιο πόλεμον. Τον ωδήγησαν επί πλέον εν καιρώ ειρήνης επί οκτώ χρόνια στη διαχείριση των εξωτερικών υποθέσεων της χώρας του. Έτσι και ο ήρως του χρονικού του, ο Νικήτας Κωλέττης, μεγαλογαιοκτήμων όπως ο ίδιος, αλλά και εκλεπτυσμένος διανοούμενος, έλαβε μέρος το 1940 στον πόλεμο της Αλβανίας εναντίον των Ιταλών, μετέσχε στην Αντίσταση κατά την ιταλογερμανικήν κατοχήν και μετά την απελευθέρωση πολέμησε επί τρία έτη κατά των κομμουνιστών ανταρτών που προσπάθησαν να εντάξουν την Ελλάδα στο Σιδηρούν Παραπέτασμα».

(Ακολουθεί σύντομη περίληψη της υποθέσεως της «Φωνής της Γης» και εκτενέστερη περίληψη του μύθου της «Γης της Οδύνης». Και συνεχίζει:)

Αυτή η σύνοψη ήταν χρήσιμη για να γίνη αντιληπτό μέχρι ποίου σημείου η προσωπική ιστορία του Νικήτα Κωλέττη είναι συνδεδεμένη με εκείνην του ελληνικού έθνους κατά τα τρομερά έτη που ο ξένος και ο εμφύλιος πόλεμος, φέρνοντας μαζί των μια μακρά σειρά καταστροφών και δυστυχιών, έφεραν την Ελλάδα εις το χείλος του ολέθρου. Εάν αληθεύει το ότι ο αιώνας μας υπήρξε εκείνος κατά τον οποίο η βία προκάλεσε τον μεγαλύτερον αριθμό νεκρών και τας μεγαλυτέρας οδύνας, τότε η «Γη της Οδύνης» αξίζει πρωτίστως ως μία από τις πλέον συνταρακτικές εκθέσεις του μαρτυρίου ενός λαού. Βεβαίως, ο Νικήτας έχει πάρει το μέρος της τάξεώς του και των παραδόσεών του, και τα ίδια γεγονότα ένας λαϊκός ηγέτης του ΕΑΜ θα τα είχε δει από άλλο οπτικό πεδίο. Αλλά σαν καλός μυθιστοριογράφος ο Αβέρωφ εδημιούργησε κατ’ αρχήν τον ήρωά του με μια πολυσύνθετη ψυχοσύνθεση που δεν του επιτρέπει να απλοποιήση την πραγματικότητα της Ιστορίας: αυτός ο άρχοντας των εσοδειών και των αλόγων είναι ένας ευαίσθητος διανοούμενος με ελεύθερον πνεύμα. Καταλαβαίνει εκείνους που πολεμά. Τιμά το λαό στο πρόσωπο της χωρικής που ερωτεύεται. Μια αριστοκρατίαν που τη γνωρίζει εφθαρμένη, θέλει να την αντικαταστήση με μιαν άλλη, εκείνη της γενναιότητος και της εργασίας. Και εξ άλλου, μέσα από το επικό χρονικόν περνούν και άλλα πρόσωπα που αντιμετωπίζουν την Ιστορίαν, καθένα σύμφωνα με τον χαρακτήρα του. Ο πιο ενδιαφέρων είναι ο χωριάτης Μήτσος, που με το όνομα Φτελιάς γίνεται ένας από τους πιο γενναίους αρχηγούς του κομμουνιστικού στρατού, και που χάνει την πίστη του όταν ανακαλύπτει ότι η σφαγή των πολιτών είναι ωργανωμένη ως μέσον της επαναστάσεως. Μέσα του δύο άνδρες αλληλοσυγκρούονται μέχρι σπαραγμού, ο Μήτσος ο Έλλην, που πιστεύει στην ελευθερία και στη δικαιοσύνη, και ο Φτελιάς, ο στρατιώτης, που πρέπει να δεχθή την ηθική του πολέμου — μια ηθική που αγνοεί και χλευάζει την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Ο δικαστής Δημήτρης Ισχόμαχος, που είναι οπαδός του ΕΔΕΣ, γνωρίζει μιαν ανάλογη εσωτερική σύγκρουση όταν, επιφορτισμένος με την παρεμπόδιση των υπερβολών ενός εκτάκτου δικαστηρίου, προσκρούει στον ρεαλισμόν του στρατηγού, ο οποίος δεν δέχεται να μειώνουν και την παραμικρή πιθανότητα της εθνικής νίκης οι δικονομικοί ενδοιασμοί.

Όπως συμβαίνει εις τους μεγάλους Ρώσους μυθιστοριογράφους, τον Τολστόι, τον Σολόχωφ ή τον Πάστερνακ, η ιστορική και πολιτική ύλη του μυθιστορήματος δεν πνίγει στη «Γη της Οδύνης» τη σημασία της καθημερινής ζωής, το αμετακίνητο του ατόμου με τη δίψα της καρδιάς του και την πείνα της σαρκός του. Η ποίηση της γης, του κύκλου των εποχών, της γλυκύτητος ή του μεγαλείου των τοπίων, αναβλύζει σε κάθε σελίδα. Αλλού πάλι σκιαγραφείται ωραίο ερωτικό μυθιστόρημα. Απομονωμένοι στη φρίκη του «κόκκινου Δεκέμβρη», ο Νικήτας και η Μάρα, η νέα γυναίκα του δικαστού Δημήτρη, αγαπήθηκαν και ανεκάλυψαν το μοιραίο της δυνάμεως που τους ενώνει. Αλλά και οι δυο τρέφουν για τον Δημήτρη βαθειά εκτίμηση και στοργική φιλία και ορκίζονται να αποφεύγη ο ένας τον άλλον. Όταν οι περιστάσεις τούς φέρνουν κοντά, αποφεύγουν ως και τα βλέμματα που θα τους πρόδιδαν. Ο ηρωικός θάνατος του Δημήτρη, που δολοφονήθηκε από τον ΕΛΑΣ επειδή αντιτάχθηκε στο παιδομάζωμα, θα τους επιτρέψει να παντρευθούν.

Από το μυθιστόρημα του Αβέρωφ συνάγεται ένα ηθικό δίδαγμα παραπλήσιο της ελληνικής σοφίας: αφοσίωση εις το άστυ, έρως της ελευθερίας, σεβασμός της δικαιοσύνης, λατρεία μιας ευτυχίας που αναζητάται στις χαρές της φύσεως και στην αρετή της μετριοπαθείας. Αλλά, χάρη σ’ ένα σκληρό παράδοξο, εκείνο που ξεσπά, όπως εις την αρχαία τραγωδία, είναι το αχαλίνωτο των παθών και η βασιλεία του εγκλήματος. Αυτό θα κάμη τον Αυγέρο, τον πολεμιστή με την αγνή καρδιά, να πη: «Να ξέραμε αν η γενιά μας, έπειτα από όλα όσα έζησε, θα μπορέση να προσαρμοστή πάλι στην ήσυχη ζωή του ειρηνικού οικοδόμου». Έτσι, εν κατακλείδι, διαγράφονται οι καινούργιες κρίσεις, που θα σπαράξουν ακόμη την Ελλάδα και που κάνουν τον Ευάγγελο Αβέρωφ να ζη στην πολυαγαπημένη του πατρίδα σαν ύποπτος πολιτικός αλλά ευτυχώς και σαν μεγάλος συγγραφεύς.

*Άρθρο αφιερωμένο στον αείμνηστο Ευάγγελο Αβέρωφ – Τοσίτσα και στο συγγραφικό έργο του «Γη της Οδύνης». Έφερε τον τίτλο «Η ελληνική μοίρα στις σελίδες ενός βιβλίου» και είχε δημοσιευτεί στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Παρασκευή 27 Μαρτίου 1970, μεσούσης της δικτατορίας των συνταγματαρχών.

Ο Ευάγγελος Αβέρωφ – Τοσίτσας, πολύπλευρη προσωπικότητα, με πολλά ενδιαφέροντα και ταλέντα, αλλά και ευρύτερη κοινωνική δράση, γεννήθηκε στα Τρίκαλα το 1908 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 2 Ιανουαρίου 1990.

Ο Ευάγγελος Αβέρωφ υπήρξε ένας επιφανής πολιτικός και ένας καταξιωμένος πνευματικός άνθρωπος.

Κατάφερε, όπως έγραψε ο αείμνηστος Πρόεδρος της Δημοκρατίας και ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Τσάτσος, να επηρεάσει επί πενήντα σχεδόν χρόνια τα πολιτικά πράγματα της χώρας περισσότερο από πολλούς πρωθυπουργούς, μολονότι ο ίδιος ουδέποτε έγινε πρωθυπουργός.

Η ζωή του ήταν συνυφασμένη με τον τόπο καταγωγής του, το Μέτσοβο, που ήταν γι’ αυτόν το πάθος του, το μεράκι του, η παντοτινή έγνοια του.