Ουκρανία: Η 11η Σεπτεμβρίου της Ευρώπης;

γράφει ο Σωτήρης Ντάλης*

Μέχρι τον Φεβρουάριο του 2022, όταν η Ρωσία του Πούτιν εισέβαλε στην Ουκρανία, ακούγαμε συχνά να λέγεται ότι «τίποτα δεν θα είναι πια όπως πριν» και ότι θα μιλούσαμε πλέον για «τη μετα-κορονοϊό εποχή».

Ετίθετο τότε το ερώτημα αν θα μεταφερόμασταν σε έναν προ παγκοσμιοποίησης κόσμο ή θα διακτινιζόμασταν σε μια εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης. Ομως, ποιος θα καθόριζε το πλαίσιο και τους κανόνες; Μιλούσαμε για το «φαινόμενο COVID-19» ως μια κρίσιμη καμπή στη διεθνή πολιτική και οικονομία, αλλά και την ιατρική επιστήμη.

Βεβαίως, δεν λησμονούσαμε πως κάποιες καταστάσεις που διαμορφώνουν σήμερα το παγκόσμιο γίγνεσθαι, όπως ο ανταγωνισμός ανάμεσα στην Κίνα και στις ΗΠΑ, η κρίση του πολυμερούς συστήματος διακυβέρνησης, οι προκλήσεις που απασχολούν την Ευρώπη ή τα όρια της παγκοσμιοποίησης προϋπήρχαν της κρίσης του COVID-19.

Αυτό που στην ουσία άλλαζε εκείνη την περίοδο ήταν οι κανόνες του παιχνιδιού, καθώς η κρίση της πανδημίας που ξέσπασε επιτάχυνε τις εξελίξεις, διεύρυνε το πλαίσιό τους και όξυνε τις αντιθέσεις που ήδη υπήρχαν. Ηταν άγνωστο πού μπορούσαμε να οδηγηθούμε, αλλά ήταν βέβαιο πως ο COVID-19 θα άφηνε το στίγμα του στον γεωπολιτικό και γεωοικονομικό χάρτη.

Άλλαξε τα πάντα

Και ήρθε ένας πόλεμος που άλλαξε τα πάντα. Ο πόλεμος στην Ουκρανία αλλάζει το παγκόσμιο γεωπολιτικό και γεωοικονομικό τοπίο. Ο κόσμος που γνωρίζαμε δεν υπάρχει πλέον. Αυτό το αποκρουστικό και βάρβαρο εγχείρημα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία προκάλεσε τη μεγαλύτερη πολεμική σύγκρουση στην Ευρώπη μετά το 1945 και ακύρωσε όλη τη μεταψυχροπολεμική αρχιτεκτονική ασφαλείας στην Ευρώπη.

Έχουμε έναν περιφερειακό πόλεμο με χαρακτηριστικά παγκοσμίου πολέμου, που επαναπροσδιορίζει σήμερα την έννοια της ισχύος στο σύγχρονο κόσμο. Ο πόλεμος στην Ουκρανία ανάγκασε τον δημοκρατικό κόσμο να ξανασκεφτεί τις θεμελιώδεις έννοιες και αρχές που διέπουν τις διεθνείς σχέσεις, την κρατική-εθνική κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα των κρατών.

Σε αυτή την παραβίαση των συνόρων σε ευρωπαϊκό κράτος, η Ευρώπη και ο δυτικός κόσμος δεν απάντησαν με στρατιωτικές επιχειρήσεις αλλά με την επιβολή πρωτοφανών οικονομικών κυρώσεων που είχαν σοβαρό αντίκτυπο στην παγκόσμια οικονομία και το διεθνές εμπόριο.

Ειδικότερα η Ευρωπαϊκή Ενωση πήρε γενναίες αποφάσεις με τεράστιο κόστος για τις οικονομίες των κρατών-μελών. Κι αυτό δεν πρέπει να υποτιμάται.

Αιφνιδίασε την Ευρώπη

Ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία αιφνιδίασε την Ευρώπη. Βρέθηκε εξαρτημένη από τη Ρωσία στο ενεργειακό επίπεδο και αμυντικά από τις ΗΠΑ. Ολα τα προηγούμενα χρόνια η Ευρωπαϊκή Ενωση χρηματοδοτούσε τη ρωσική οικονομία, η οποία όχι μόνο δεν εκσυγχρονίστηκε αλλά ενίσχυε μόνο τη στρατιωτική της μηχανή προκειμένου να κάνει πόλεμο στην Ευρώπη.

Με μοχλό πίεσης τις πολιτικά «αφελείς» γερμανικές επιλογές με το ρωσικό φυσικό αέριο, η Ευρωπαϊκή Ενωση υποτίμησε τον κίνδυνο που αντιπροσώπευε το καθεστώς Πούτιν. Θεώρησε τη Μόσχα αξιόπιστο συνομιλητή και άφησε τους ολιγάρχες να ξεπλένουν χρήματα στην Ευρώπη, εδραιώνοντας το καθεστώς της κλεπτοκρατίας στη Ρωσία.

Η ευρωπαϊκή ήπια ισχύς που ήταν ο πρωταγωνιστής στο εμπορικό και οικονομικό επίπεδο ενός πολυπολικού κόσμου κατέρρευσε μέσα σε μια μέρα. Ηταν η μέρα έναρξης της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου 2022.

Μέσα σε μια μέρα άλλαξε την πολιτική της και η Γερμανία, ο βασικός εκφραστής της ήπιας ισχύος στην Ευρώπη. Η «αλλαγή μέσω της συναλλαγής» που επεδίωκε επί δεκαετίες η Γερμανία έναντι της Σοβιετικής Ενωσης και στη συνέχεια έναντι της Ρωσίας δεν θα μπορούσε να συνεχιστεί σήμερα με τη Ρωσία του Πούτιν να κάνει πόλεμο στα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

Γεωπολιτική «ενηλικίωση» της Γερμανίας

Η άμεση γεωπολιτική «ενηλικίωση» της Γερμανίας θα έχει χαρακτηριστικά σκληρής ισχύος όπως αυτή εκφράζεται με στρατιωτικά μέσα. Η απόφαση για χρηματοδότηση της στρατιωτικής βοήθειας προς την Ουκρανία από τον κοινοτικό προϋπολογισμό αποτελεί σημείο καμπής για την ιστορία της ευρωπαϊκής ενοποίησης.

Η ρωσική εισβολή ενίσχυσε και δικαίωσε τις θέσεις εκείνων των χωρών που εργάζονταν για περισσότερη πολιτική Ευρώπη που δεν θα επιτρέπει καμία χαλαρή προσέγγιση των θεμάτων άμυνας και εθνικής ασφάλειας.

Επίσης, το ΝΑΤΟ αποκτά πάλι ένα αποτύπωμα στην Ευρώπη απαραίτητο για την ασφάλειά της, προς το παρόν τουλάχιστον. Η ευρωατλαντική κοινότητα της οποίας τη συνοχή είχε επιχειρήσει να υπονομεύσει τα προηγούμενα χρόνια η Ρωσία έδειξε τέτοια αντανακλαστικά που δεν περίμεναν και οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές της.

Δεν έχει σύνορα αλλά μόνο μέτωπα

Από τη δική της πλευρά η Ρωσία του Πούτιν, αντί να επιλέξει να καταστεί πρωταγωνιστής και εταίρος σε μια νέα τάξη ασφάλειας και σταθερότητας στην Ευρώπη, σχεδίαζε τα προηγούμενα χρόνια αυτή τη στρατιωτική «επιχείρηση» που είναι τμήμα του αφηγήματος της μεγάλης Ρωσίας που είχε απήχηση στο εθνικιστικό κοινό, αλλά πλέον έχει προβλήματα και του κοστίζει στρατηγικά.

Η Ρωσία κοιτάζει διαρκώς στο παρελθόν γιατί εκεί η έννοια του κράτους είναι ιδιαίτερη. Γνωρίζει μόνο το status της αυτοκρατορίας που δεν έχει σύνορα αλλά μόνο μέτωπα.

Επίσης, η προοπτική μια Ουκρανίας δημοκρατικής που θα καθορίζει το μέλλον της μέσα από το ευρωπαϊκό σχέδιο της συνεννόησης και της αλληλεγγύης είχε εξελιχθεί σε απειλή για την καθεστωτική λογική του Πούτιν. Ο Πούτιν είχε στραφεί εναντίον της Ευρώπης των αξιών και των κεκτημένων της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Εχει καταλάβει τι σημαίνει Ευρώπη και νόμιμη τάξη. Ολα αυτά τον φοβίζουν και θέλει να τα κρατήσει μακριά.

Από την πλευρά της Ευρώπης, η εποχή του εφησυχασμού έχει τελειώσει. Πρέπει να αναλάβει περισσότερες ευθύνες. Οι απειλές για την εθνική ασφάλεια πηγάζουν σήμερα μέσα από ταχύτατες αλληλεπιδράσεις όπως αυτές που προκάλεσε η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία.

Χρειαζόμαστε πλέον μια νέα αλληλεγγύη συμφερόντων σε ευρωπαϊκό επίπεδο που θα συμπληρώνει και δεν θα ακυρώνει το εθνικό συμφέρον. Κι αυτό μόνο στο πλαίσιο μια Ευρωπαϊκής Ενωσης πιο πολιτικής και με καλύτερη συνοχή μπορεί να γίνει.

Η αναφορά στα συμπεράσματα της έκτακτης συνόδου κορυφής της 10ης-11ης Μαρτίου 2022 στο άρθρο 42.7 της Συνθήκης της ΕΕ για την αμοιβαία συνδρομή (ευρωπαϊκή εκδοχή του άρθρου 5 του ΝΑΤΟ) ήταν απαραίτητη για να καταγραφεί η κατεύθυνση των επόμενων πρωτοβουλιών.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση πρέπει να αντιμετωπίσει έναν πόλεμο υψηλής εντάσεως που απειλεί τα σύνορά της και τις αξίες της. Δημοκρατία χωρίς ασφάλεια δεν υφίσταται.

*Ο Σωτήρης Ντάλης είναι αναπληρωτής καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Ενοποίησης, πρόεδρος Τμήματος Μεσογειακών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΑ ΝΕΑ