Αλτσχάιμερ – Όσα ξέρουμε για τον «γνωστό-άγνωστο» εχθρό του εγκεφάλου μας

Δεν γνωρίζει σύνορα και φυλετικούς διαχωρισμούς, ενώ σε σπάνιες περιπτώσεις διασχίζει με άνεση ακόμη και τα ηλικιακά όρια που έχουμε συνδέσει με το όνομά του. Από τα 65 και έπειτα ήδη γίνεται συνηθισμένο, με έναν στους εννιά ανθρώπους να ταλαιπωρείται από τα συμπτώματά του, ενώ από τα 85 και μετά καταλήγει πλέον να γίνεται ανησυχητικά συχνό, καταβάλλοντας έναν στους τρεις ηλικιωμένους. Όμως δεν λείπουν και οι 50άρηδες – ή ακόμη και 40άρηδες – που ξαφνικά θα αισθανθούν τη μνήμη τους να φθίνει, την αίσθηση προσανατολισμού τους να χάνεται και κομμάτια του καθημερινού τους λεξιλογίου να κρύβονται σε δαιδαλώδεις πτυχές του εγκεφάλου τους.

Αλτσχάιμερ. Μια λέξη που (κακώς) έχουμε μάθει να αντιμετωπίζουμε ως καταδίκη, κι έτσι αντί να επιχειρήσουμε να γνωρίσουμε καλύτερα την ασθένεια προτιμούμε να την ξορκίζουμε, δυσκολεύοντας ακόμη περισσότερο τη διαχείρισή της.

Αν σκεφτεί κανείς πως βάσει των πιο πρόσφατων στατιστικών στοιχείων για τη χώρα μας 160.000 άτομα πάσχουν από άνοια και 280.000 από ήπια νοητική διαταραχή (που συχνά αποτελεί τον πρόδρομο του Αλτσχάιμερ ή άλλων νόσων με παρεμφερή κλινική εικόνα), σχεδόν μισό εκατομμύριο άνθρωποι στην Ελλάδα υποφέρουν από ήπια ή σοβαρά νοητικά προβλήματα. Και γύρω από το καθένα από τα άτομα αυτά, ένα δίκτυο φροντιστών (κατά μέσο όρο 2-3) και αγαπημένων προσώπων βλέπουν επίσης τη ζωή τους να αλλάζει, ανεβάζοντας τον συνολικό αριθμό των άμεσα πληττόμενων στο ένα εκατομμύριο.

Περίπου ένας στους 10 Έλληνες, λοιπόν. Αριθμός αρκετά σημαντικός ώστε να προκαλεί την προσδοκία μιας διευρυμένης συζήτησης γύρω από τη νόσο και σίγουρα της άρσης του στίγματος που συνοδεύει τη διάγνωση – με αποτέλεσμα συχνά να την καθυστερεί. Γιατί είναι μεν βέβαιο πως η καθημερινότητα ενός ασθενούς με Αλτσχάιμερ θα αλλάξει σημαντικά, όμως πρόκειται για μια νόσο η εξέλιξη της οποίας μπορεί να επιβραδυνθεί πολύ, χάρη στον πρώιμο εντοπισμό της, χαρίζοντας μια βελτιωμένη ποιότητα ζωής τόσο στο ίδιο το άτομο, όσο και στους αγαπημένους του.

Πλάκες αμυλοειδούς, μια από τις εγκεφαλικές βλάβες που οδηγούν στην εμφάνιση του Αλτσχάιμερ

Αλτσχάιμερ, άνοια και άλλα δαιμόνια

Συχνά, η σύγχυση ξεκινά πριν καν φτάσουμε στις τεχνικές λεπτομέρειες: Τι διαφορά έχει, τέλος πάντων, το Αλτσχάιμερ από την άνοια; Περίπου την ίδια που έχουν οι άνθρωποι με τα θηλαστικά. Το Αλτσχάιμερ είναι μια μορφή άνοιας (και μάλιστα η πιο συνηθισμένη), όμως η άνοια μπορεί να οφείλεται και σε άλλους παράγοντες. Σε όλες τις μορφές της πάντως, οι νοητικές λειτουργίες αρχίζουν σταδιακά να εξασθενούν, μέχρι που τελικά δημιουργούνται σοβαρά εμπόδια για την ανεξάρτητη διαβίωση των ασθενών.

Πιο διάσημο χαρακτηριστικό του Αλτσχάιμερ είναι η διαταραχή της πρόσφατης αυτοβιογραφικής μνήμης – δηλαδή, της ικανότητάς μας να θυμόμαστε πού έχουμε παρκάρει το αυτοκίνητό μας ή τι συζητούσαμε προχθές με τον σύντροφό μας – όμως συχνά η νόσος εμφανίζεται και με τη μορφή των διαταραχών στη συμπεριφορά ή στην ψυχολογία του ασθενούς.

Πώς θα αναγνωρίσουμε ότι κάτι συμβαίνει

Μια καλή στιγμή να απευθυνθούμε σε νευρολόγο, είναι αν παρατηρήσουμε κάποια από τα παρακάτω συμπτώματα στον εαυτό μας ή σε κάποιο αγαπημένο μας πρόσωπο:

• Διαταραχή Μνήμης. Χάπια που ξεχνιούνται μέσα στο κουτί τους, ραντεβού που χάνονται και – κυρίως – ερωτήσεις που γίνονται ξανά και ξανά, αποτελούν σημάδια που θα πρέπει να μας προβληματίσουν.
• Διαταραχή Αντίληψης του Χώρου. Γνωστές διαδρομές μεταμορφώνονται σε περιπλανήσεις, η εκτίμηση των αποστάσεων και της ταχύτητας δυσκολεύει και ο ασθενής «χάνεται» ολοένα και πιο συχνά.
• Διαταραχές Κριτικής Ικανότητας. Ένα κραγιόν μετατρέπεται σε μολύβι ματιών, ένα κασκόλ φοριέται μήνα Αύγουστο και το μαγιό αντιμετωπίζεται ως κατάλληλο ένδυμα για την εκκλησία. Καθώς η νόσος προχωρά, η λήψη καθημερινών αποφάσεων δυσκολεύει.
• Δυσκολίες στην εκτέλεση καθημερινών εργασιών. Κινήσεις που κάποτε γίνονταν χωρίς σκέψη, όπως ένα τηλεφώνημα ή το μαγείρεμα ενός απλού πιάτου, ξαφνικά φαντάζουν περίπλοκα, καθώς τα βήματα για την εκπλήρωσή τους χάνονται από τη μνήμη των ασθενών.
• Διαταραχή Λόγου. Κομπιάσματα, δυσκολία στην επιλογή της κατάλληλης λέξης, γραμματικά και συντακτικά λάθη και αισθητή μείωση του λεξιλογίου θα πρέπει να μας υποψιάσουν.
• Συμπεριφορικά και Ψυχολογικά Συμπτώματα. Ένα πολύ σημαντικό ποσοστό ασθενών Αλτσχάιμερ υποφέρουν από κατάθλιψη, ενώ το άγχος, η εκδήλωση ανάρμοστων συμπεριφορών, η επιθετικότητα, η καχυποψία (που μπορεί να φτάσει ακόμη και σε επίπεδα μανίας καταδίωξης), οι οπτικές ψευδαισθήσεις και οι διαταραχές ύπνου αποτελούν επίσης καταγεγραμμένα συμπτώματα.

Με κόκκινο οι νιτροϊνιδιακοί σωροί

Πρωτεΐνες της λήθης

Αν και παραμένουν άγνωστες οι ακριβείς μοριακές διεργασίες που οδηγούν στην εμφάνιση του Αλτσχάιμερ, οι επιστήμονες έχουν εντοπίσει στο μικροσκόπιο δυο δομές που συνδέονται άμεσα με την εκδήλωση της νόσου: Τις πλάκες αμυλοειδούς και τους νευροϊνιδιακούς σωρούς.

Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι οι πλάκες αμυλοειδούς εντοπίζονται σε υψηλά επίπεδα σε εγκεφάλους υγιών ηλικιωμένων που δεν εμφανίζουν συμπτώματα άνοιας, ενώ οι πρωτεΐνες tau, όπως είναι η εναλλακτική ονομασία των νευροϊνιδιακών σωρών, μπορούν να αρχίσουν να εμφανίζονται στον εγκέφαλό μας ήδη από τα 20 μας χρόνια και συνεχίζουν να συσσωρεύονται σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Προς το παρόν, δεν είναι απολύτως σαφής ο τρόπος που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους αυτές οι δομές.

Τι κοινό έχουν μεταξύ τους οι ασθενείς του Αλτσχάιμερ;

Όπως και πολλά ακόμη στοιχεία γύρω από τη νόσο, τα ακριβή αίτιά της διατηρούν ένα κάποιο μυστήριο. Γνωρίζουμε πως συγκεκριμένες προδιαθέσεις, χαρακτηριστικά τρόπου ζωής και ασθένειες αυξάνουν τις πιθανότητες εμφάνισής της – ή σχετίζονται με αυτή με κάποιον μη αιτιώδη τρόπο – χωρίς αυτό να σημαίνει πως η ύπαρξή τους οδηγεί νομοτελειακά στην εμφάνιση της νόσου. Άλλωστε, οι επιστήμονες συμφωνούν στο ότι στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, είναι πολλαπλοί οι παράγοντες που οδηγούν στην εκδήλωση του Αλτσχάιμερ.

Ανάμεσά τους και οι παρακάτω:

• Κληρονομικότητα. Συγκεκριμένα γονίδια έχουν αναγνωριστεί ως παράγοντες κινδύνου, ενώ αρκετά ακόμη ερευνούνται. Το οικογενειακό ιστορικό Αλτσχάιμερ σε συγγενείς πρώτου βαθμού επίσης αυξάνει την πιθανότητα εκδήλωσής του, χωρίς όμως να την καθιστά και δεδομένη.
• Προσωπικό ιατρικό ιστορικό. Οι πολλαπλοί (ή σοβαροί) τραυματισμοί του κεφαλιού αυξάνουν τον κίνδυνο, ενώ το ίδιο ισχύει και για ορισμένα χρόνια προβλήματα υγείας, όπως η αρτηριακή υπέρταση ή ο σακχαρώδης διαβήτης. Ο καθιστικός τρόπος ζωής έχει επίσης κατηγορηθεί για την εμφάνιση της νόσου, ενώ περιβαλλοντικοί παράγοντες εμφανίζουν στατιστική σύνδεση με το Αλτσχάιμερ, χωρίς όμως να είναι σαφής ο ρόλος που διαδραματίζουν.
• Μορφωτικό επίπεδο. Γνωρίζατε ότι το υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης οδηγεί και σε βαρύτερους εγκεφάλους; Ίσως αυτός να είναι και ο λόγος που μειώνει τον κίνδυνο εμφάνισης συμπτωμάτων του Αλτσχάιμερ, αφού η άνοια μπορεί να μειώσει το βάρος του εγκεφάλου έως και κατά 30%. Από την άλλη, η σύνδεση μπορεί να οφείλεται στις γενικότερες συνθήκες ζωής που συνδέονται με υψηλότερη μόρφωση.
• Ψυχολογική επιβάρυνση. Καμία έκπληξη: Και εδώ τα πράγματα παραμένουν θολά. Γιατί μπορεί να είναι γνωστή η συνύπαρξη του Αλτσχάιμερ με την κατάθλιψη, όμως δεν είναι εύκολο να διακρίνει κανείς τι έρχεται πρώτο. Ωστόσο, έρευνες έχουν συνδέσει την εκδήλωση κατάθλιψης σε νεαρή ηλικία με την εμφάνιση Αλτσχάιμερ αργότερα στη ζωή, πράγμα που θα μπορούσε να εξηγηθεί από τη διαταραχή της ισορροπίας συγκεκριμένων χημικών ουσιών που επιφέρει στον εγκέφαλο. Αντίστοιχο ρόλο ενδεχομένως παίζει και το στρες, καθώς αυξάνει τα επίπεδα της ορμόνης κορτιζόλης, που με τη σειρά της επηρεάζει τη μνήμη.

Προδιαγεγραμμένη πορεία – Κυμαινόμενος χρόνος

Όπως είναι γνωστό, δεν υπάρχει φάρμακο που να θεραπεύει το Αλτσχάιμερ. Η αγωγή που χορηγείται στους ασθενείς έχει στόχο την αντιμετώπιση των συμπτωμάτων και την επιβράδυνση της εξέλιξής τους. Αυτό σημαίνει πως η νόσος θα συνεχίσει να προχωρά – όμως ο χρόνος που θα περάσει μέχρι οι ασθενείς να μην είναι πια σε θέση να αυτοεξυπηρετούνται, συνδέεται άμεσα με την όσο το δυνατόν πιο αντιμετώπισή της, φαρμακευτική και μη.

Σε γενικές γραμμές, η εξέλιξη του Αλτσχάιμερ μπορεί να χωριστεί σε τρία στάδια:

• Το ασυμπτωματικό. Από τη στιγμή που θα εμφανιστούν οι πρώτες βλάβες στον εγκέφαλο μέχρι να συσσωρευτούν σε τέτοια επίπεδα ώστε να προκαλέσουν συμπτώματα, μπορούν να μεσολαβήσουν ακόμη και δέκα χρόνια.
• Ήπια γνωστική διαταραχή. Συνήθως σε αυτό το στάδιο φροντιστές και ασθενείς αρχίζουν να παρατηρούν τις πρώτες αλλαγές. Αναλόγως με την ταχύτητα εξέλιξης της νόσου, μπορεί να διαρκέσει από έναν μόλις χρόνο μέχρι και περισσότερο από μια δεκαετία.
• Στάδιο κλινικά έκδηλης νόσου Αλτσχάιμερ. Σε αυτό το στάδιο οι ασθενείς έχουν επιβαρυνθεί πλέον τόσο πολύ, ώστε να γίνεται όλο και πιο δύσκολη η ανεξάρτητη διαβίωσή τους. Η φροντίδα και η προσοχή που έχουν ανάγκη αυξάνεται διαρκώς, ενώ στο τέλος αυτού του σταδίου δεν είναι πια σε θέση να εκτελέσουν ούτε τις βασικές εργασίες της καθημερινότητάς τους.

Κρατώντας τη μνήμη ζωντανή

Όσες κι αν είναι οι γνώσεις σας για το Αλτσχάιμερ, ένα πράγμα σας ήταν σίγουρα γνωστό πολύ πριν διαβάσετε τα παραπάνω: Η διαχείριση της νόσου δεν είναι πάντα εύκολη υπόθεση. Αυτό δεν σημαίνει πως το μόνο που μπορούν να κάνουν οι ασθενείς και οι φροντιστές τους είναι να περιμένουν το αναπόφευκτο. Φαρμακευτική αγωγή, μικρές και μεγάλες αλλαγές στην καθημερινότητα και η στήριξη από τους αγαπημένους τους μπορούν να παρατείνουν σημαντικά την εξέλιξη των επιμέρους σταδίων και να χαρίσουν στους ασθενείς πραγματική ποιότητα ζωής. Ανάμεσα στα βήματα που μπορείτε να κάνετε, ανήκουν και τα παρακάτω:

• Βρείτε έναν γιατρό που εμπιστεύεστε. Μην διστάσετε να ρωτήσετε το οτιδήποτε – και ιδανικά σημειώστε τις ερωτήσεις σας πριν το ραντεβού σας, ακόμη κι αν έχετε λόγους να εμπιστεύεστε τη μνήμη σας. Μην παίρνετε πρωτοβουλίες χωρίς να ζητήσετε τη γνώμη του.
• Εντοπίστε δωρεάν υπηρεσίες για τους ασθενείς και τις οικογένειές του. Από ιατρικές υπηρεσίες μέχρι ψυχολογική υποστήριξη, είναι πολλές οι υπηρεσίες που μπορούν να βελτιώσουν την κοινή σας ζωή, χωρίς να χρειαστεί να καταβάλετε κάποιο αντίτιμο.
• Σημειώσεις, σημειώσεις, σημειώσεις. Κρεμάστε έναν πίνακα ανακοινώσεων στο χωλ, κολλήστε χαρτάκια στο ψυγείο, βάλτε υπενθυμίσεις στο κινητό και δημιουργήστε μικρά συστήματα υπενθύμισης για όλα τα αναγκαία. Για παράδειγμα. ένα πινακάκι στο οποίο ο ασθενής θα σημειώνει αν πήρε τα φάρμακά του θα τον βοηθήσει να αυτοεξυπηρετείται για περισσότερο καιρό και θα του χαρίσει αυτοπεποίθηση.
• Μην παραιτείστε. Πολλοί ασθενείς αποσύρονται από τις αγαπημένες τους δραστηριότητες μετά τη διάγνωση, από ντροπή για τις δυσκολίες στη μνήμη τους. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν κανένα πρόβλημα να απαντήσουν σε μερικές επαναλαμβανόμενες ερωτήσεις, ενώ αντίθετα το «σκούριασμα» των κοινωνικών δεξιοτήτων μπορεί να επιταχύνει την εξέλιξη της νόσου.
• Κίνηση χωρίς υπερβολές. Περίπατοι, αλληλεπιδράσεις και εκτέλεση καθημερινών εργασιών μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά έναν ασθενή με Αλτσχάιμερ. Όμως θα πρέπει το καθημερινό πρόγραμμά του να είναι αρκετά χαλαρό ώστε να μην τον πιέζει και να του δίνει τον χρόνο να ολοκληρώσει την κάθε δουλειά με το πάσο του. Διαφορετικά, το στρες μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα.
• Σφαιρική φροντίδα. Από τη διατροφή μέχρι την άσκηση και την άμεση θεραπεία λοιμώξεων, όσο καλύτερη είναι η κλινική εικόνα ενός ανοϊκού ασθενούς, τόσο περισσότερο θα επιβραδυνθεί και η νοητική διαταραχή. Ακόμη και κάτι που μοιάζει «αθώο», όπως τα προβλήματα στον ύπνο, θα πρέπει να αντιμετωπίζεται όσο πιο γρήγορα και αποτελεσματικά γίνεται.
• Νοητική γυμναστική. Έχετε ακούσει το κλισέ με τα σταυρόλεξα. Καιρός να το κάνετε και πράξη. Εκμάθηση νέων δεξιοτήτων, επιστροφή σε ένα αγαπημένο χόμπι και οτιδήποτε άλλο κρατά το μυαλό του ασθενούς δραστήριο, μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην επιβράδυνση της νόσου.