Ζωντανή Καρυάτιδα, αιώνια τραγωδός: Η Ειρήνη Παπά και το πάθος της φωτίζουν την Ταινιοθήκη

Μέσα από ένα πλούσιο αφιέρωμα, το οποίο περιλαμβάνει τόσο τις οσκαρικές της συνεργασίες (Ζορμπάς, Ζ) όσο και ακαδημαϊκές συζητήσεις υψηλού επιπέδου, η Ταινιοθήκη της Ελλάδος τιμά την Ειρήνη Παπά και τον δωρικό θρύλο της από τις 16 έως 20 Οκτωβρίου σε συμπαραγωγή με το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης και το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης απαντώντας στο γιατί το αγέρωχο βλέμμα της θα παραμείνει για πάντα το σύμβολο της γυναικείας δύναμης.

Η Ειρήνη Παπά, η «ζωντανή Καρυάτιδα» του ελληνικού κινηματογράφου, η δωρική φιγούρα με το καθηλωτικό βλέμμα που κατάφερε να μεταφέρει το ήθος και το αγέρωχο πνεύμα του αρχαίου δράματος στη διεθνή οθόνη, από το Χιλιομόδι Κορινθίας στις σκηνές του Μπρόντγουεϊ και τα οσκαρικά πλατό του Χόλιγουντ έγραψε το δικό της μύθο.

Περίπου τρία χρόνια μετά την απώλειά της, σε ηλικία 93 ετών, η μνήμη και η σπουδαία καλλιτεχνική της κληρονομιά τιμώνται με ένα μεγάλο, πολυδιάστατο αφιέρωμα όπου ξεδιπλώνεται μια χορταστική αναδρομή στην καριέρα της σπουδαίας ηθοποιού, η οποία αποτελούσε, σύμφωνα με τον Πορτογάλο σκηνοθέτη Μανοέλ ντε Ολιβέιρα, «την εικόνα της Ελλάδας όλων των εποχών».

Η Ειρήνη Παπά (γεννημένη ως Ειρήνη Λελέκου το 1929) προερχόταν από οικογένεια εκπαιδευτικών και διδάχτηκε από νωρίς την αγάπη για την κλασική παιδεία, στοιχεία που καθόρισαν την αγωνιστική της στάση και την καλλιτεχνική της πορεία.

«Υπήρξε μια από τις πιο επιδραστικές Ελληνίδες ηθοποιούς τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Με εφόδιο τη σπάνια ομορφιά της εμφανίζεται στο θέατρο και στον κινηματογράφο με ορόσημο το 1951 που πρωταγωνιστεί στην Νεκρή Πολιτεία του Φρίξου Ηλιάδη, που εκπροσωπεί την Ελλάδα στο Φεστιβάλ των Καννών. Επίσης με τη βοήθεια του Ηλία Καζάν συνεργάζεται σε σημαντικές παραγωγές στο Χόλυγουντ, από τις οποίες ξεχωρίζουν, Τα Κανόνια του Ναβαρόνε (1961), του J.L. Thompson, όπου συμπρωταγωνιστεί με ηθοποιούς, όπως ο Ντέιβιντ Νίβεν, o Γκρέκορι Πεκ και o Άντονι Κουίν» σημειώνει η Μαρία Κομνηνού, πρόεδρος του ΔΣ της Ταινιοθήκης της Ελλάδος.

«Σπάνια βλέπουμε ένα πρόσωπο ή μια έκφραση ανθρώπινης φιγούρας να απεικονίζει τόσο όμορφα το πάθος ενός χαρακτήρα, όσο η δεσποινίς Παπά εδώ»

«Την ίδια χρονιά γνωρίζει τον Μιχάλη Κακογιάννη, ο οποίος της ζητά να πρωταγωνιστήσει στην καινούργια του ταινία Ηλέκτρα. Δέχεται, με τίμημα τα όμορφα μαλλιά της, και το αποτέλεσμα είναι συγκλονιστικό. Από τον Κακογιάννη η τραγωδία μεταφέρεται από το παλάτι στο αυθεντικό αττικό τοπίο.

Εκεί βασιλεύει η ‘ταπεινωμένη’ πριγκίπισσα, ανάμεσα στους αφοσιωμένους χωρικούς, η Ηλέκτρα. Η Ειρήνη Παπά περνάει στο πάνθεο των μεγάλων σταρ που λάμπουν στο παγκόσμιο στερέωμα. Ενδεικτική είναι η κριτική που δημοσιεύθηκε όταν προβλήθηκε η ταινία στην Αμερική.

‘Σπάνια βλέπουμε ένα πρόσωπο ή μια έκφραση ανθρώπινης φιγούρας να απεικονίζει τόσο όμορφα το πάθος ενός χαρακτήρα, όσο η δεσποινίς Παπά εδώ’, New York Times. Η Ειρήνη Παπά θριαμβεύει και αποσπά το βραβείο της Ένωσης Αμερικάνων κριτικών.

To 1961 πρωταγωνιστεί στη μεταφορά της Αντιγόνης του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία του Γιώργου Τζαβέλα, που όπως σχολιάζει η Αγλαΐα Μητροπούλου είναι πιο κοντά στη θεατρική παράδοση του Εθνικού θεάτρου.

Το 1964 συνεργάζεται με τον Κακογιάννη στη διεθνή παραγωγή του Αλέξη Ζορμπά. Η σκηνή του λιθοβολισμού ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων στην πιο συντηρητική πλευρά των Ελλήνων σχολιαστών, αλλά η ερμηνεία της Ειρήνης Παπά έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από του κριτικούς και το διεθνές κοινό. Μια συγκλονιστική ερμηνεία της Ειρήνης Παπά, που υποδύεται τη νεαρή χήρα, την οποία η πατριαρχική κοινωνία του κρητικού χωριού ποθεί και συγχρόνως θέλει να εξοντώσει. Ο πόθος και η εκδίκηση τους οδηγούν στη δολοφονία της.

Η Ειρήνη Παπά τιμήθηκε σε όλη τη διάρκεια της ζωής της, από το Παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος (1995) έως τον Χρυσό Λέοντα για την καριέρα της στην Μπιενάλε της Βενετίας (2009) και τον τίτλο της «Γυναίκας της Ευρώπης» (2002)

H Eιρήνη Παπά στο Ζ του Κώστα Γαβρά

Στην περίοδο της δικτατορίας η Ειρήνη Παπά είναι στο εξωτερικό και παίζει σημαντικό ρόλο στον αντιδικτατορικό αγώνα. Έτσι δέχεται να παίξει στο Ζ του Κώστα Γαβρά (1969), σε μια υπέροχη cameo ερμηνεία.

Το 1974 δέχτηκε την πρόταση του κορυφαίου Ιταλού σκηνοθέτη, του πολιτικού κινηματογράφου, Φραντσέσκο Ρόσσι και συμπρωταγωνιστεί με τον Τζαν Μαρία Βολοντέ στο Ο Χριστός σταμάτησε στο Έμπολι.

Σε συνεργασία με τον Μιχάλη Κακογιάννη, σε μια λαμπερή διεθνή παραγωγή, δίνει ακόμη μια συγκλονιστική ερμηνεία ως Ελένη, στις Τρωάδες (1971), το κορυφαίο αντιπολεμικό έργο του Ευριπίδη.

Τέλος, το 1977 συνεργάζονται για τελευταία φορά με τον Κακογιάννη στη μεταφορά της τραγωδίας του Ευριπίδη Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Ιφιγένεια, και η Ειρήνη Παπά δίνει μια συγκλονιστική ερμηνεία ως Κλυταιμνήστρα.

Μια πορεία από το 1950 στο 2003 έκανε το άστρο της Ειρήνης Παπά να λάμψει ως τα πέρατα του κόσμου και την κατέστησε την κατεξοχήν ενσάρκωση της μεσογειακής τραγωδού».

Το αφιέρωμα/φόρος τιμής στην Ειρήνη Παπά δεν περιορίζεται μόνο στην παρουσία της στη μεγάλη οθόνη. Το Σάββατο 18 Οκτωβρίου, στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, θα πραγματοποιηθεί η Στρογγυλή Τράπεζα με θέμα Ειρήνη Παπά – Η συμβολή της στον κινηματογράφο και το θέατρο

Η Ειρήνη Παπά στην Κύπρο

Το αφιέρωμα εστιάζει στον θρίαμβο της Παπά, φέρνοντας ξανά στη μεγάλη οθόνη ταινίες που την καθιέρωσαν παγκοσμίως.

Η ηθοποιός με τις οσκαρικές περγαμηνές πρωταγωνίστησε σε τρεις ταινίες που απέσπασαν χρυσό αγαλματίδιο -Κανόνια του Ναβαρόνε (1961), Αλέξης Ζορμπάς (1964) και Ζ (1969)-  και καθιερώθηκε ως αιώνια τραγωδός με την εβληματική συνεργασία της με τον Μιχάλη Κακογιάννη.

Η Ταινιοθήκη θα προβάλει ολόκληρη την Τριλογία του Ευριπίδη σε σκηνοθεσία Κακογιάννη, έργα που έφεραν την αρχαία τραγωδία στα Φεστιβάλ του κόσμου και προτάθηκαν για Όσκαρ Ξενόγλωσσης Ταινίας: την Ηλέκτρα (1962), τις Τρωάδες (1971), όπου ως Ελένη στάθηκε επάξια δίπλα σε κορυφαίες αγγλόφωνες κυρίες, και την Ιφιγένεια (1977), ως απεγνωσμένη Κλυταιμνήστρα.

Για την υποβλητική σε ατμόσφαιρα κινηματογραφική μετουσίωση της ευριπίδειας τραγωδίας Ηλέκτρα έγραψε η Αγλαΐα Μητροπούλου στο περίφημο βιβλίο της Ελληνικός Κινηματογράφος:

«…Με την ‘Ηλέκτρα’, ο Κακογιάννης δημιουργεί, στην κυριολεξία, μιαν Ελληνίδα τραγωδό του κινηματογράφου. Παίρνει την Ειρήνη Παπά, με τα αδρά χαρακτηριστικά μιας σύγχρονης χωρικής Κόρης, και με την τέχνη και το πάθος του φυσάει μέσα της το πνεύμα της αδάμαστης αναζήτησης της εκδίκησης, το πνεύμα της απονομής δικαιοσύνης με κάθε τρόπο, της τιμωρίας του εγκλήματος. Αλλά όλα αυτά δεν τα αποδίδει η Παπά θεατρικά, με την τέχνη της υποκριτικής. Τα ανακαλύπτει εντός της, καθώς χτυπούν ενωμένα με το αίμα στις φλέβες της. Τα ανασαίνει στον μαγικό αέρα του ελληνικού χώρου και τα βλέπει μ’ εκείνην τη διπλή όραση των ανθρώπων που έχουν κληρονομήσει την έφεση στο πάθος. Όλα αυτά πάντα με γήινο τρόπο, ενστικτωδώς, με τις αρετές και τα ελαττώματα των κληρονόμων…»

Ηλέκτρα, 1962

Στον πλούσιο κατάλογο των προβολών περιλαμβάνονται επίσης η Αντιγόνη (1961) του Γιώργου Τζαβέλλα, η Λίμνη των Στεναγμών (1959) του Γρηγόρη Γρηγορίου, το πολιτικό δράμα Ο Χριστός σταμάτησε στο Έμπολι (1979) του Φραντσέσκο Ρόσι, καθώς και το ντοκιμαντέρ Η Ειρήνη Παπά στην Κύπρο (1978).

Λίγα χρόνια μετά την ταινία τεκμηρίωσης Ατίλλας ‘74, που πραγματευόταν την κυπριακή τραγωδία, ο Μιχάλης Κακογιάννης επέστρεψε στην πατρίδα του, μαζί με τον διευθυντή φωτογραφίας εκείνης της ταινίας, Σάκη Μανιάτη, για να γυρίσει άλλο ένα ντοκιμαντέρ.

Μικρού μήκους αυτή τη φορά, σε παραγωγή του Κυπριακού Οργανισμού Τουρισμού, ο οποίος ήθελε να προβάλλει τα κάλλη του Νησιού της Αφροδίτης διεθνώς, και με «ξεναγό» τη φίλη και μόνιμη συνεργάτιδά του και μούσα του Ειρήνη Παπά, αυτό το σύντομο σε διάρκεια αλλά πολύτιμο σε αξία ντοκουμέντο.

Ωστόσο η τιμή δεν περιορίζεται μόνο στην παρουσία της στη μεγάλη οθόνη. Το Σάββατο 18 Οκτωβρίου, στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, θα πραγματοποιηθεί η Στρογγυλή Τράπεζα με θέμα Ειρήνη Παπά – Η συμβολή της στον κινηματογράφο και το θέατρο.

Η εκδήλωση, σε συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Έρευνας και Τεκμηρίωσης Παραστάσεων Αρχαίου Ελληνικού Δράματος του ΑΠΘ, θα φιλοξενήσει ακαδημαϊκούς από την Ελλάδα, την Ισπανία και τη Νέα Ζηλανδία που από κοινού με τέσσερις σπουδαίες Ελληνίδες ηθοποιούς—τη Ρένη Πιττακή, τη Λυδία Κονιόρδου, τη Στεφανία Γουλιώτη και τη Λουκία Μιχαλοπούλου— θα αναλύσουν το μοναδικό «Πάθος» και τη διαχρονική επιρροή της Ειρήνης Παπά στις τέχνες.

Η Ειρήνη Παπά τιμήθηκε σε όλη τη διάρκεια της ζωής της, από το Παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος (1995) έως τον Χρυσό Λέοντα για την καριέρα της στην Μπιενάλε της Βενετίας (2009) και τον τίτλο της «Γυναίκας της Ευρώπης» (2002).

Μια προσωπικότητα που κατάφερε να μετατρέψει την ελληνική της ταυτότητα σε παγκόσμιο καλλιτεχνικό σύμβολο, η Ειρήνη Παπά κατάφερε να κρατήσει ζωντανό το αρχετυπικό πρόσωπο της γυναικείας δύναμης και του ανείπωτου ελληνικού πάθους στον παγκόσμιο πολιτισμό.

Αξίζει να σημειωθεί ότι αφιέρωμα πραγματοποιείται ταυτόχρονα και στη Θεσσαλονίκη (16-19 Οκτωβρίου), στην αίθουσα Σταύρος Τορνές, με την προβολή έξι ταινιών.

Το αφιέρωμα, που περιλαμβάνει σχεδόν όλη την κλασική της φιλμογραφία, είναι μια βαθιά, συλλογική υπόκλιση στον τρόπο με τον οποίο η Ειρήνη Παπά αποθέωσε το φως.

Αναλυτικά οι ημερομηνίες προβολών εδώ