Τι γνώριζαν για τους φυσητήρες πριν από τον «Μόμπι Ντικ»;

Με δεδομένο το κενό στη βιβλιογραφία για την τετραετή αποστολή του Χέρμαν Μέλβιλ στη Γαλλική Πολυνησία – δεν έχουν βρεθεί ημερολόγια ή σημειωματάρια, δηλαδή, για την περίοδο 1841 έως 1845-, ο Ρίτσαρντ Κινγκ, επισκέπτης καθηγητής Λογοτεχνίας και Ιστορίας για τη Θαλάσσια Ζωή, καταβάλλει τη μέγιστη προσπάθεια ώστε να μη βρεθεί στη θέση του Κάπτεν Έιχαμπ βλέποντας τη Λευκή Φάλαινα να του διαφεύγει. Και το καταφέρνει στον τόμο «Ahab’s rolling sea» (The University of Chicago Press, 2019), όπου διερευνά τις γνώσεις του Μέλβιλ και των ανθρώπων της εποχής του για το φυσικό περιβάλλον, τα θαλάσσια οικοσυστήματα, τα πτηνά, τα κητοειδή και τα είδη φαλαινών πριν βάλει τελεία στον «Μόμπι Ντικ» (1851).

Είναι η αφήγηση ενός λογοτεχνικού αριστουργήματος από μέσα προς τα έξω. Από το φαλαινοθηρικό «Πίκουοντ» προς τη στεριά και τη συσσωρευμένη επιστημονική πληροφορία στα μέσα του 19ου αιώνα (όταν ακόμη, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, δεν υπήρχε η έννοια των «γονιδίων» και της φυσικής επιλογής). Ο Κινγκ καταφεύγει στο μυθιστόρημα για να αλιεύσει επιμέρους αναφορές και στη συνέχεια τις υποβάλλει στο κριτήριο της διαψευσιμότητας. «Θυμάμαι τμήματα του “Μόμπι Ντικ” να είναι απολύτως ακριβή και αποκαλυπτικά. Αλλά όταν ξαναδιάβασα τον Μέλβιλ ειδικά για τον σκελετό της φάλαινας, δεν νομίζω ότι έκανε πολύ καλή δουλειά. Περίμενα, για παράδειγμα, να περιγράψει το κρανίο του φυσητήρα σαν ρωμαϊκό άρμα, μια αναλογία που χρησιμοποιούμε ευρέως. Αντιθέτως, μένουμε στα σκοτάδια προσπαθώντας να καταλάβουμε πού το πάει. Πασχίζει πολύ. Με την ανατομία συγκεκριμένα». Αυτό αναφέρει, για παράδειγμα, μέσα στο βιβλίο ο νεοζηλανδός παλαιοντολόγος Γιούαν Φορντάις –αν και οι οι περισσότερες αναφορές είναι μάλλον θετικές για τον Μέλβιλ.

Η περιήγηση περιλαμβάνει τη λογοτεχνική ανάλυση, την προσωπική παρατήρηση (ο Κινγκ ταξιδεύει και διδάσκει σε μεγάλες αποστολές επί 20 χρόνια) και επιτόπιο ρεπορτάζ σε ινστιτούτα για τη μελέτη και τη διατήρηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Κατά την περιπλάνηση αυτή ο αναγνώστης θα συναντήσει την περιγραφή των άλμπατρος, των καρχαριών, των τυφώνων, αλλά και των κολαούζων (pilot fish), που στο μυθιστόρημα αναφέρονται από τον Ισμαήλ ως «μικρά άκακα ψάρια», ώστε στο βιβλίο του Κινγκ να κερδίσουν και αυτά μιάμιση σελίδα αναφοράς. Από την άλλη, λείπει πιθανότατα το ευρύτερο πλαίσιο όπου η επιστημονική γνώση της εποχής «συγκρούεται» ή καθοδηγείται από τη θρησκεία, στοιχείο επίσης έντονο στην εργογραφία του Μέλβιλ. «Η ιδέα ότι ένα ζώο ή ένα φυτό κινδυνεύει με εξαφάνιση ήταν κοινή στην εποχή του», γράφει σε μία από τις λίγες σχετικές επισημάνσεις. «Η εξάλειψη των ειδών, ωστόσο, ήταν μια περιγραφή των φυσιοδιφών, όπως ο Λούις Αγκάσιζ, με την έννοια ότι ο Θεός επέλεξε να “αποσύρει” ορισμένα ζώα από τη Γη μέσω των παγετώνων και των πλημμυρών φτάνοντας έτσι στη δημιουργία του Αδάμ και της Εύας. Η εξαφάνιση των ειδών, δηλαδή, ήταν μέρος του θεϊκού Σχεδίου».

Η ανάγνωση του «Μόμπι Ντικ» από την πλευρά ενός επαγγελματία της περιβαλλοντικής προστασίας φαίνεται εκ πρώτης όψεως ενταγμένη στην ατζέντα της δικής μας εποχής. Ευτυχώς, όμως, η πρωτοτυπία του Κινγκ δεν υπονομεύεται από τον διδακτισμό. Η «πυξίδα» του στα 31 κεφάλαια παραμένει το ίδιο το μυθιστόρημα απ’ όπου αντλεί το υλικό του. Από την πρώτη στιγμή που αντικρίζει τον Αχαμπ πάνω στο κατάστρωμα ως την καταδίωξη του Μόμπι Ντικ και την κατάληξη ότι αυτή η θάλασσα θα κυλάει στο τέλος το ίδιο ήρεμη όπως και στην εποχή του Νώε.

Η αυθαιρεσία που επιτρέπει στον εαυτό του ο Κινγκ στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου είναι μια τριπλή προσέγγιση του «Μόμπι Ντικ». Ως μυθιστόρημα πρωτο-δαρβινικής σύλληψης και ως προδρομικό του «περιβαλλοντισμού». Και τον Ισμαήλ ως σύμβολο των «προσφύγων του κλίματος» – ίσως η πιο αδύναμη προβολή του προς τον 21ο αιώνα. Για την πρώτη γράφει: «Ο Μέλβιλ υπέδειξε δύο μεγάλους παράγοντες της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής, τους οποίους ο Δαρβίνος επεξεργαζόταν ακόμη το 1851: την προσαρμοστικότητα και την τυχαιότητα. Ο φυσητήρας Μόμπι Ντικ χρησιμοποιεί τη δύναμη και την πονηριά του για να επιβιώσει και να περάσει το γενετικό του υλικό στην επόμενη γενιά, ενώ ο Ισμαήλ, μόνο από καθαρή τύχη και εκτός δικού του ελέγχου, επιβιώνει ενώ θαλασσοδέρνεται».