Κωνσταντίνος Ι. Δεσποτόπουλος: Η απόλυτη αξία του ανθρώπου

[…]

Από τη σκοπιά της κοσμολογίας, εννοημένης όμως όχι άρτια, όπως συμβαίνει συνήθως, ο άνθρωπος εμφανίζεται να είναι κάτι απειροελάχιστο, ενταγμένο στο απειροδιάστατο Σύμπαν· και από τη σκοπιά ειδικών επιστημών παρουσιάζεται προπάντων με τονισμό των εξαρτήσεων και προσδιορισμών του από στοιχεία και δυνάμεις του κόσμου.

Υπάρχει όμως και η αυτεπίγνωση του ανθρώπου ως απόλυτης αξίας, εφικτή από τη σκοπιά της γνήσιας φιλοσοφίας, ή και σύνδρομη της προ-επιστημονικής αθωότητας. Χωρίς αυτήν δεν εξηγείται η συστατική του ανθρώπου ελευθερία, θαυμαστή πηγή δημιουργικότητας και ηθικότητας: λυτρωτική από τη δυναστική επιβολή του ενστίκτου, δημιουργική της Ιστορίας και του πολιτισμού, αναπλαστική στοιχείων του κόσμου, και διαγνωστική της ουσίας του κόσμου, γεννητική της ιδέας του καθήκοντος και των σύστοιχων ηθικών αξιών ευθύνης και τιμής. Αυτή αποτελεί την αδήριτη προϋπόθεση του κύρους των έργων του πνεύματος, άρα και των δοξασιών της κοσμολογίας και των επιστημών. Με αυτήν, και μόνο με αυτήν, θεμελιώνεται ηθικά η ανένδοτη αρχαιόθεν απαγόρευση της ανθρωποφαγίας, και η κατ’ αρχήν απαγόρευση επίσης της ανθρωποκτονίας.

Σε λειτουργική συνάρτηση προς την κοινωνία, η απόλυτη αξία του ανθρώπου επιβάλλει τον έμπρακτο σεβασμό της, ό,τι και προσπαθούν στην εποχή μας να θεσπίσουν οι περίφημες οικουμενικής εμβέλειας Διακηρύξεις των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, έστω και συνταγμένες δίχως την πρέπουσα πραξιολογική αλληλουχία.

Σπουδαία έννοια, συμπεριληπτική των πλείστων ανθρώπινων δικαιωμάτων, άρα ευλαβητέα κατ’ εξοχήν, και από τον ίδιο τον άνθρωπο στην όποια συμπεριφορά του, και από τους άλλους ανθρώπους στη συμπεριφορά τους προς αυτόν, και από τους φορείς ιδιαίτερα της πολιτικής εξουσίας, είναι η λεγόμενη αξιοπρέπεια του ανθρώπου, βαθύβλυστη αυτοσυναίσθηση της προσωπικής του ηθικότητας, βαρυσήμαντη προς την κοινωνία προβολή της απόλυτης αξίας του.

Ο αυτοσεβασμός από τον άνθρωπο της αξιοπρέπειάς του εμφανίζεται κατ’ αρχήν ως απόλυτο αίτημα, έστω και αν συνεπάγεται διακινδύνευση και της ζωής του. Κατηγορικός είναι ο λόγος του Σοφοκλέους: «Αλλ’ ή καλώς ζην ή καλώς τεθνηκέναι / τον ευγενή χρη» (Αίας, 479-480). Αυτή είναι η ετυμηγορία του υψηλού τραγικού λόγου. Από τη σκοπιά όμως της νηφάλιας ηθικής διαφαίνεται πρόβλημα βαρύτατο αντίκρυ σε καταστάσεις οριακές: όταν η απόλυτη εμμονή του συγκεκριμένου ανθρώπου στις υπαγορεύσεις της αξιοπρέπειας συνεπάγεται καταστροφή αγαθών υπέρτατης αξίας, ίσης ή και υπέρτερης από την αξία της ατομικής του αξιοπρέπειας. Είναι περίπτωση κλασικής αντινομίας, όπου καλείται ο ηθικός λογισμός του ανθρώπου να επινοήσει λύση του προβλήματος, αποφευκτική των δύο ακροτήτων, δηλαδή και του ηθικού εγωισμού και της ηθικής νωχέλειας. Υπενθυμίζω τον αφορισμό fiat justitia et pereat mundus (σ.σ. ας απονεμηθεί δικαιοσύνη και ας εκλείψει ο κόσμος), περιεκτικόν ακρότητας μέχρι παραλογισμού, ισοδύναμον, σχετικά με την αξιοπρέπεια, προς απαίτηση τυχόν «να σώσω την αξιοπρέπειά μου και ας επέλθει καταστροφή των πάντων γύρω μου». Και υπενθυμίζω επίσης την επισήμανση προς σωφροσύνη του αφορισμού summum jus, summa injuria (σ.σ. η απόλυτη δικαιοσύνη ισοδυναμεί με απόλυτη αδικία), παραινετικού προς αποφυγή της αμετρίας στην επιβολή του δικαίου. Ήδη άλλωστε ο Αισχύλος προειδοποιούσε: «το δίκαιον μεταβαίνει» (σ.σ. Χοηφόροι, 308).

Όποια όμως και αν είναι η προβληματική των οριακών περιστάσεων, η αξιοπρέπεια του ανθρώπου στον καθημερινό αγώνα της ζωής του παραμένει πάντοτε ως η μύχια κατάφαση της προσωπικής του ηθικότητας. Και απόκειται κάθε φορά στη διαίσθησή του να διαβλέψει και στο λογισμό του να σταθμίσει τις ηθικές παρασυνέπειες τυχόν της εμμονής στις υπαγορεύσεις της συνθετικής αυτής ηθικής αξίας, της ονομαζόμενης αξιοπρέπεια.

Προβληματισμός επίσης ανακύπτει και ως προς τον σεβασμό της αξιοπρέπειας των πολιτών από τους φορείς της πολιτικής εξουσίας: όταν υπάρχουν καταστάσεις ακραία επικίνδυνες για την κοινωνία.

Η σχέση του ανθρώπου, όμως, προς την αξιοπρέπεια είναι βαθιά βιωματική. Δικαιούμαι και οφείλω να το βεβαιώσω. Ανήκω σε πολύπαθη γενεά. Και τα πεπρωμένα της ενείχαν μεγάλες εξάρσεις, αλλά προπάντων βαριές δοκιμασίες. Η δεκαετία ιδιαίτερα της ζωής της 1940 έως 1949 υπήρξε κατάμεστη από φοβερή δυσμοιρία, όσο και αν λαμπρύνεται από τα κλέη της νικητήριας άμυνας υπέρ του πατρίου εδάφους και υπέρ της ελευθερίας των λαών. Ο πόλεμος, και ο πιο δίκαιος, και ο πιο ένδοξος, είναι πάντοτε κάτι αποτρόπαιο. Και τα χρόνια εκείνα ο ελληνικός λαός έζησε τα πάνδεινα του πολέμου, του φρικτότερου στην Ιστορία της ανθρωπότητας.

Συνέβη όμως επί πλέον το έπος του εθνικού πολέμου να επακολουθηθεί από την τραγωδία του εμφύλιου σπαραγμού. Εζήσαμε τότε, πιστεύω, την πιο θλιβερή πλην του Αυγούστου 1922 περίοδο της Νεώτερης Ιστορίας της Ελλάδος, μεστή από αλληλοφονίες των Ελλήνων και από οικτρές ηθικές ασχημίες. Αλλά στο ζοφερό εκείνο ιστορικό τοπίο της ευρύτερης περιόδου 1940-1949 απαστράπτουν στιγμές υπέρτατου ηρωισμού, και ιδιαίτερα θριάμβου της αξιοπρέπειας. Πολλοί της γενεάς μου και νεώτεροι θυσίασαν τη ζωή τους και υπέστησαν βασανιστήρια, για να περισώσουν την προσωπική τους αξιοπρέπεια. Ουδέποτε ίσως τόσο πυκνά επαληθεύθηκε ο ύμνος του Αριστοτέλους προς την αρετή και την Ελλάδα: «Αρετά, πολύμοχθε γένει βροτείω / σας πέρι, παρθένε, μορφάς / και θανείν ζηλωτός εν Ελλάδι πότμος / και πόνους τλήναι μαλερούς ακάμαντας» (σ.σ. «Αρετή, εσύ που γίνεσαι προσιτή στο γένος των θνητών έπειτα από  πολλούς μόχθους, παρθένα, που για τη δική σου μορφή και ο θάνατος θεωρείται στην Ελλάδα ζηλευτή μοίρα, όπως και το να υποφέρει κανείς με καρτερία φλογερούς και ακατάπαυστους κόπους»). Πολλοί Έλληνες τότε αρίστευσαν ως ήρωες της αξιοπρέπειας· καθώς αποδέχθηκαν, για να μην την προδώσουν, «και θανείν» και «πόνους τλήναι μαλερούς ακάμαντας». Ο λόγος περί αξιοπρέπειας δεν ολοκληρώνεται δίχως την ευλαβική μνεία τους.

Ο αυτοσεβασμός από τον άνθρωπο της αξιοπρέπειάς του είναι στοιχείο καίριο της ηθικής του ευγένειας. Ο σεβασμός της αξιοπρέπειας του ανθρώπου από τη γύρω του κοινωνία, και ιδιαίτερα τους φορείς της πολιτικής εξουσίας, είναι στοιχείο κρίσιμο του ηθικού πολιτισμού τής γύρω του κοινωνίας.

*Απόσπασμα από ομιλία του Κωνσταντίνου Ι. Δεσποτόπουλου σε έκτακτη συνεδρία της Ακαδημίας Αθηνών, που είχε πραγματοποιηθεί στις 10 Δεκεμβρίου 2002. Ο τίτλος της ομιλίας του ήταν ο εξής: «Η αξιοπρέπεια του ανθρώπου και δύο επίμαχοι θεσμοί».

Ο Κωνσταντίνος Ι. Δεσποτόπουλος γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 8 Φεβρουαρίου 1913 και απεβίωσε στην Αθήνα, υπερεκατοντούτης, στις 7 Φεβρουαρίου 2016.

Ο Δεσποτόπουλος υπήρξε διαπρεπής φιλόσοφος και πολιτικός στοχαστής, καθώς και πανεπιστημιακός δάσκαλος, ενώ διετέλεσε υπουργός Παιδείας και πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών (1993).

Εξαίρετο και πλουσιότατο υπήρξε το συγγραφικό έργο του Δεσποτόπουλου, με θέματα φιλοσοφίας, φιλολογίας, ιστορίας και πολιτικής.