Νανά Καλλιανέση: Ο φημισμένος «Κέδρος» της

Στις 6 Φεβρουαρίου 1988, ημέρα Σάββατο, απεβίωσε ύστερα από επώδυνη ασθένεια η Νανά Καλλιανέση, μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στα εκδοτικά πράγματα της χώρας μας στο β’ μισό του περασμένου αιώνα.

Η Αθηνά Καλλιανέση, το γένος Σταματίου, ήταν εκείνη που είχε ιδρύσει το 1954, μαζί με τον άνδρα της Νίκο (απότακτο αξιωματικό του Πολεμικού Ναυτικού και πολιτικό εξόριστο), το φημισμένο εκδοτικό οίκο «Κέδρος» (παρέμεινε επικεφαλής του έως το 1985, όταν άρχισαν να την εγκαταλείπουν οι δυνάμεις της), που έμελλε να αποτελέσει ένα ολόκληρο κεφάλαιο της μεταπολεμικής εκδοτικής ιστορίας του τόπου μας.

«ΤΑ ΝΕΑ», 8.2.1988, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η Καλλιανέση, που καταγόταν από μεγαλοαστική οικογένεια της Κύμης, οργανώθηκε στην Αντίσταση, εξορίστηκε και φυλακίστηκε για τη δράση της, όπως και ο σύζυγός της.

Τις διώξεις και τις εξορίες του ζεύγους ακολούθησαν η χορήγηση αμνηστίας και η εμπλοκή στο χώρο των εκδόσεων. Η συναναστροφή της Καλλιανέση με διανοουμένους, κυρίως της Αριστεράς, την ώθησε στη δημιουργία του «Κέδρου», που δραστηριοποιήθηκε σε όλα τα πεδία (ποίηση, πεζογραφία, παιδική λογοτεχνία, λευκώματα, μαρτυρίες, μελέτες, θέατρο) έχοντας ως βασικό κριτήριο την ποιότητα των έργων και ως πρωταρχικό στόχο την προβολή νέων λογοτεχνών.

Με τον «Κέδρο» (λογότυπός του, ο αειθαλής κέδρος του Λιβάνου, φιλοτεχνημένος από το ζωγράφο και χαράκτη Τάκη Καλμούχο) συνεργάστηκαν, μεταξύ πολλών άλλων, ο Κώστας Βάρναλης, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Στρατής Τσίρκας, η Μέλπω Αξιώτη, η Διδώ Σωτηρίου, η Άλκη Ζέη, ο Άρης Αλεξάνδρου, η Μάρω Δούκα, ο Μένης Κουμανταρέας, ο Αντρέας Φραγκιάς, ο Μάριος Χάκκας, ο Λάμπης Ράππας.

Η Νανά Καλλιανέση (αριστερά) μαζί με την Άλκη Ζέη

Ξεχωριστής αναφοράς χρήζει, ασφαλώς, η έκδοση των περίφημων Δεκαοχτώ Κειμένων από τον «Κέδρο» μεσούσης της απριλιανής δικτατορίας (1970). Ο συλλογικός αυτός τόμος αποτέλεσε μια σημαντική αντιδικτατορική κατάθεση κορυφαίων πνευματικών ανθρώπων.

Για τη Νανά Καλλιανέση, για όσα χαράχτηκαν στη μνήμη του από εκείνη και από τον «Κέδρο» της, έγραψε προ ολίγων ετών ο αδελφοποιτός μου Δημήτρης Κανελλόπουλος, ιστορικός, φιλόλογος και βραβευμένος λογοτέχνης.

Ο Δημήτρης Κανελλόπουλος

Το κείμενό του, που φέρει τον τίτλο «Ο Κέδρος της Νανάς και άλλες ιστορίες…», είχε δημοσιευτεί στο the books’ journal στις 18 Αυγούστου 2022. Από αυτό προέρχονται τα ακόλουθα αποσπάσματα:

Ο Κέδρος ήταν δημιούργημα της Νανάς (Σταματίου) Καλλιανέση, από την Κύμη της Εύβοιας, και του συζύγου της, Νίκου Καλλιανέση, από τη Μεσσηνία, αξιωματικού του Πολεμικού Ναυτικού. Τον ίδρυσαν το 1954 και η πρώτη έδρα των εκδόσεων ήταν κάπου στην οδό Ευριπίδου. Αργότερα μεταφέρθηκαν στην οδό Πανεπιστημίου 44, στο βάθος της Στοάς, δίπλα από τον Μουσικό Οίκο Νάκας. Η Νανά και ο Νίκος Καλλιανέσης είχαν διωχθεί για τις πολιτικές τους αντιλήψεις και για τη συμμετοχή τους στην Εθνική Αντίσταση.

Το πρώτο βιβλίο των εκδόσεων ήταν μια βιογραφία του βέλγου ποιητή Εμίλ Βεράρεν (Emile Verhaeren, 1855-1916), έργο του Στέφαν Τσβάιχ. Σύντομα, ο Κέδρος συγκέντρωσε μια πλειάδα γνωστών συγγραφέων, κυρίως της Αριστεράς, Κώστα Βάρναλη, Γιάννη Ρίτσο, Στρατή Τσίρκα κ.ά., και εξελίχθηκε σε έναν από τους σπουδαιότερους ελληνικούς εκδοτικούς οίκους. Ο Νίκος Καλλιανέσης πέθανε το 1965. Έτσι η Νανά συνέχισε μόνη της.

Βρέθηκα εκεί την άνοιξη του 1977, στο τμήμα διακίνησης των βιβλίων, το οποίο βρισκόταν σε ένα μακρόστενο γραφείο του 3ου ορόφου, κι έμεινα μέχρι το τέλος Αυγούστου 1978. Ήταν τιμητικό να εργάζεσαι εκείνη την εποχή στον Κέδρο. Η πλειονότητα των βιβλίων που διακινούσαμε ήταν τα βιβλία των σπουδαιότερων ελλήνων συγγραφέων.

Πηγή: the books’ journal

Από τους συγγραφείς του Κέδρου, ο Στρατής Τσίρκας ήταν ο πιο αγαπητός για μας, τους απλούς εργαζόμενους: έδειχνε μεγάλη αγάπη κι έναν ανεπιτήδευτο σεβασμό. Μάλιστα, λίγο πριν τις γιορτές των Χριστουγέννων, μας καλούσε στο σπίτι του και μας έκανε το τραπέζι.

Εκεί είχα την τύχη, ανάμεσα σε άλλους, να δω τον Γιάννη Ρίτσο από κοντά. Αρκετές φορές, πάντα Πέμπτη απόγευμα, πήγαινα στο σπίτι του, στον Άγιο Νικόλαο Πατησίων, μεταφέροντας χρήματα από τα δικαιώματά του. Θυμάμαι την εντυπωσιακή διακόσμηση του μικρού του διαμερίσματος, όπου δέσποζαν κάποιοι μεγάλοι πίνακες του Γιάννη Τσαρούχη. Ο μεγάλος ποιητής κατοικούσε σε μια λαϊκή γειτονιά.

[…]

Στο λογιστήριο του Κέδρου, απ’ όπου ξεκινούσαμε κάθε πρωί τη δουλειά μας, προϊσταμένη μας ήταν η αδελφή της Νανάς, η Τούλα Βογιατζή, πολύ αγαπητός άνθρωπος. Αυτή, κατά καιρούς, κατέβαλλε και τα δικαιώματα στους συγγραφείς. Το Μεγάλο Σάββατο του 1977, ενώ είχε αρχίσει η μισθοδοσία μας από την κυρία Τούλα κι ετοιμαζόμασταν να κλείσουμε, ανοίγει ξαφνικά η πόρτα και εισέρχεται ρωμαλέος και ευθυτενής, ανήσυχος όμως, ο Μιχάλης Κατσαρός. Απαιτεί εκκαθάριση για να εισπράξει τα δικαιώματά του εν όψει του Πάσχα. Η κυρία Τούλα δυσανασχετεί:

«Μα κλείνουμε τώρα, κύριε Μιχάλη…»

«Τι πάει να πει κλείνετε, αφού είστε ακόμη ανοιχτοί».

«Ναι, αλλά τελευταία στιγμή…»

«Δείτε, σας παρακαλώ, τις πωλήσεις σας».

Η κυρία Τούλα ζητά τις καρτέλες. Ψάχνει τις πωλήσεις του Συγγράμματος… Από τα Χριστούγεννα μέχρι το Μεγάλο Σάββατο έχει πωληθεί ένα αντίτυπο.

Του λέει η κυρία Τούλα:

«Τι να σας δώσω, κύριε Μιχάλη; Ένα αντίτυπο μόνο έχει πωληθεί».

«Επωλήθη μόνον ένα αντίτυπο ενός τέτοιου Συγγράμματος; Κάποιο λάθος έχει γίνει», απαντά ο Μιχάλης Κατσαρός με στόμφο.

«Να σας δώσω 50 δραχμές».

«Μα με 50 δραχμές δεν αγοράζω ούτε ένα ποδαράκι από το αρνί…»

Ο Μιχάλης ήταν ένας αξιαγάπητος άνθρωπος. Πάντοτε αστειευόταν κι έκανε λογοπαίγνιο με την επωνυμία του Κέδρου. Μας έλεγε:

«Σεις που εργάζεστε στις Εκδόσεις Κέρδος, συγγνώμη, Κέδρος ήθελα να πω…»

Ύστερα από λίγα χρόνια πήρα άλλες κατευθύνσεις αλλάζοντας «διαρκώς ταυτότητα», όπως δηλώνει ο φίλος μου Χρίστος Ρουμελιωτάκης, σ’ ένα ποίημά του, το οποίο μου αφιερώνει, στην ποιητική του συλλογή Ξένος Ειμί. Ακολούθησε μια πενταετής «απουσία μου» από τα βιβλία. Όλα άλλαξαν. Άλλαξε κι ο Κέδρος χέρια. Δεν είναι πια ο Κέδρος της Νανάς…

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η Νανά Καλλιανέση μαζί με τον Γιάννη Ρίτσο (πηγή: efsyn.gr).