Παιδιά με σημαία ευκαιρίας

«Κάτω από τις καλύτερες συνθήκες, η υιοθεσία ενός ορφανού, εγκαταλελειμμένου ή ανεπιθύμητου παιδιού φαντάζει ως η πιο αγνή μορφή φιλανθρωπίας: ανιδιοτελής αγάπη που ξεχειλίζει για ένα άλλο ανθρώπινο πλάσμα (…) Ομως, οι υιοθεσίες σπανίως γίνονται με ιδανικές συνθήκες. Οπως δείχνει η Gonda van Steen σε αυτή την εξόχως αποκαλυπτική έρευνα, οι υιοθεσίες μπορεί να είναι η αιτία για μια βασανιστική ζωή για όλους τους εμπλεκομένους, αλλά ειδικά για τα παιδιά, τα οποία είναι ανήμπορα να καθορίσουν το μέλλον τους. Στην πραγματική ζωή, η διαχείριση των υιοθεσιών και η τελική τους κατάληξη ορίζονται από μια σειρά από αναρίθμητους και συχνά χαοτικούς παράγοντες».

Από το εισαγωγικό σημείωμα του ελληνοαμερικανού καθηγητή John O. Iatrides στο βιβλίο της Gonda van Steen «Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα».

Στον διεθνή ναυτιλιακό χώρο, ως γνωστόν, όποιος πλοιοκτήτης υψώσει στα καράβια του σημαία ευκαιρίας – συνήθως μία από τις τρεις σημαίες της Panhonlib, του αρκτικόλεξου που συνυφαίνουν ο Παναμάς (Panamas), η Ονδούρα (Honduras) και η Λιβερία (Liberia) – αποφεύγει δυσβάσταχτα φορολογικά βάρη και λοιπές υποχρεώσεις που διαφορετικά θα φόρτωνε στην καμπούρα του η σημαία της πατρίδας του. Αλίμονο, έρχονται στιγμές στην ιστορία των εθνών (των μικρών εθνών ή των ηττημένων, με πεπρωμένο σχεδόν ταυτόσημο, αν το καλοσκεφτούμε) που αναζητούν σημαία ευκαιρίας, όχι για τα πλοία τους, αλλά για τα παιδιά τους. Αυτό συμβαίνει συχνά ύστερα από μια μεγάλη κοινωνική ή φυσική καταστροφή, έναν ολέθριο πόλεμο ή ένα σαρωτικό τσουνάμι, στη Γερμανία του 1945, στην Κορέα του 1952 ή στην Ινδονησία του 2004.

Εξυπακούεται ότι κάθε έθνος δεν βγάζει στο σφυρί όλα του τα παιδιά· μόνο τα ανεπιθύμητα. Προτεραιότητα στη λίστα των ανεπιθύμητων έχουν εκείνα που αποκαλούνται «μεικτής φυλής» και φέρουν το στίγμα της σεξουαλικής συνεύρεσης ιθαγενών με ξένους, «κατακτητές» ή «απελευθερωτές», αδιάφορο (αδιάψευστα τεκμήρια εκείνης της εθνικής μειοδοσίας που οι τσαχπίνηδες Γάλλοι προσφυώς βάφτισαν ως «οριζόντιο δωσιλογισμό»). Βεβαίως, και από «μεικτή φυλή» σε «μεικτή φυλή» υφίσταται τεράστια διαφορά που δεν θα μπορούσε να μην έχει τον καθοριστικό αντίκτυπό της στο χρηματιστήριο των υιοθεσιών: άλλο να συνευρίσκεται ένας αμερικανός wasp (λευκός Αγγλοσάξονας προτεστάντης) με μια ξανθιά γαλανομάτα Γερμανίδα κι εντελώς άλλο ο ίδιος wasp με μια Κορεάτισσα: στη δεύτερη περίπτωση, το στίγμα δεν είναι γραμμένο μονάχα στο ληξιαρχείο· είναι και στο κούτελο του τέκνου. Εκτός από τα αμιγή καυκάσια χαρακτηριστικά, οι πρόθυμοι αμερικανοί «αγοραστές παιδιών» ανησυχούσαν για το χρώμα, ακόμη και για την απόχρωση του δέρματος. Για τα προσφερόμενα Ελληνόπουλα, λόγου χάριν, επικρατούσε αρκετό καιρό η σύγχυση εάν είναι ανεπίτρεπτα «σκουρόχρωμα» ή «ανοιχτόχρωμα» με την όσο το δυνατόν πιο διασταλτική συγκατάβαση. Εν πάση περιπτώσει. Μας έκαναν τελικά τη χάρη κι ενέταξαν τα Ελληνόπουλα στα όρια του αποδεκτού.

Στην εμβριθή μελέτη της «Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα» (εκδόσεις Ποταμός, 2021), επικεντρωμένη – όπως διευκρινίζει ο υπότιτλος – στις «υιοθεσίες στην Αμερική του Ψυχρού Πολέμου» (και με ολίγη από Ολλανδία, που ο βασιλικός οίκος της διατηρούσε παραδοσιακά θερμές σχέσεις με τον αντίστοιχο ελληνικό), η 57χρονη βελγοαμερικανίδα καθηγήτρια κλασικών σπουδών και γλωσσολόγος Gonda van Steen κατορθώνει ένα διπλό επίτευγμα: να συγκεράσει τις απαιτήσεις μιας αυστηρά επιστημονικής παράθεσης αποδεικτικών στοιχείων, αντλημένων από εντυπωσιακό πλήθος πρωτογενών και δευτερογενών πηγών, με την πιο βαθιά συμπόνια για τη «μοίρα» των υιοθετημένων, καθώς και για την αλλόκοτη τροπή αυτής της «μοίρας» από τη στιγμή που ψυχανεμίζονται ή πληροφορούνται την αλήθεια για την καταγωγή τους.

Η Van Steen θέτει ως αφετηρία της πολύχρονης έρευνάς της τη ζοφερή περίοδο που η Ελλάδα αναζητούσε εναγωνίως σημαία ευκαιρίας για χιλιάδες ορφανά κι εγκαταλελειμμένα παιδιά, κυριολεκτικά αδέσποτα στις πόλεις και στα χωριά της: τόσο κατά τη διάρκεια όσο κι ευθύς μετά την τυπική λήξη του Εμφυλίου Πολέμου (1949). Εστιάζει στην υπερδραστήρια και με ακατανίκητη έξη να «χώνει τη μύτη της παντού» βασίλισσα Φρειδερίκη, που, σε μια χώρα δίχως καν στοιχειώδεις υποδομές κοινωνικής πρόνοιας, αποφάσισε να αντιμετωπίσει το επιτακτικό πρόβλημα με δύο τρόπους: αφενός ίδρυσε μια σειρά από «παιδουπόλεις», μια έμπνευση που πιθανόν δανείστηκε – πιθανολογεί η Gonda van Steen στο βιβλίο της – από την πασίγνωστη στην εποχή της αμερικανική ταινία «Boys Town» (1938), αφετέρου δρομολόγησε τις πρώτες μαζικές «διακρατικές υιοθεσίες», με ρυμουλκά δύο ιδρύματα υπό τη δική της «υψηλήν προστασίαν»: το ΠΙΚΠΑ (Πατριωτικό Ιδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως) και το πρότυπο, για τον καιρό του, Κέντρο Βρεφών «Μητέρα».

Με αυτές τις πρωτοβουλίες και τον ακάματο ζήλο στενών συνεργατών της – όπως της Λίνας Τσαλδάρη, πρώτης γυναίκας υπουργού, και του πρωτοπόρου παιδιάτρου Σπύρου Δοξιάδη – η Φρειδερίκη έστειλε ισχυρά μηνύματα προς πάσα κατεύθυνση. Με την επιλεκτική προτίμηση της Αμερικής διατράνωσε τον αδιαπραγμάτευτο προσανατολισμό τής μετεμφυλιακής Ελλάδας: «η χώρα εμπιστευόταν τα παιδιά της», υπογραμμίζει η Gonda van Steen, «στο καπιταλιστικό αλλά και δημοκρατικό στρατόπεδο, και όχι στο αριστερό ή κομμουνιστικό». Προκειμένου να δικαιολογήσει την πολιτική επιλογή της, η Φρειδερίκη σέρβιρε τις «διακρατικές υιοθεσίες» στην αμερικανική κοινή γνώμη όχι απλώς ως μια πράξη αλληλεγγύης προς μια χειμαζόμενη σύμμαχο χώρα, αλλά και ως επιχειρήσεις διάσωσης χιλιάδων «μικρών Λίντμπεργκ» από τα νύχια των «απαγωγέων» τους (έτσι ποδηγετούσε τους Αμερικανούς να ταυτίσουν συνειρμικά τη μεταπολεμική «κομμουνιστική ανταρσία» με τη διαβόητη προπολεμική απαγωγή και δολοφονία του βρέφους του διάσημου πιονιέρου αεροπόρου Τσαρλς Λίντμπεργκ). Η δαιμονοποίηση των κομμουνιστών διακρίνεται και σ’ ένα μικρό απόσπασμα από την αυτοβιογραφία της Φρειδερίκης, το «Μέτρον Κατανοήσεως» (1971), που παραθέτει η Van Steen: «Η μικρή Βιολέττα, εγκαταλελειμμένη (όπως φημολογείται, από την κομμουνίστρια μητέρα της), μεγάλωσε και έγινε ένα όμορφο κορίτσι που υιοθετήθηκε από ένα ζευγάρι Αμερικανών και πήγε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκεί είχε ένα σπιτικό, ραδιόφωνο, αυτοκίνητο και όλα τα ρούχα που επιθυμούσε, αλλά νοσταλγούσε τόσο την Ελλάδα που αναγκαστήκαμε να τη γυρίσουμε πίσω στο ίδρυμα όπου είχε μεγαλώσει…». Αθελά της η Φρειδερίκη φανερώνει πως ακόμη και στην Εδέμ ο καιρός δεν είναι ανέφελος.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950, τα σύννεφα στην Εδέμ πυκνώνουν. Η «επιχείρηση σωτηρίας» εκφυλίζεται σ’ ένα «παζάρι ψυχών». Αναρίθμητοι οι μεσάζοντες στην «αγοραπωλησία» και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού: βρεφοκομεία, ορφανοτροφεία, φιλανθρωπικές οργανώσεις, μεγαλοδικηγόροι, ακόμη και ταξιδιωτικοί πράκτορες… Η Gonda van Steen δεν διστάζει να διαλέξει στρατόπεδο: «Αν πρέπει να λάβω θέση, να ταχθώ με την Αριστερά ή τη Δεξιά, διαλέγω να πάρω το μέρος των παιδιών, που ήταν πολύ μικρά για να ξέρουν με ποιους ήταν».