Πάτροκλος Καραντινός: Ανάμεσα στον ορθολογισμό της Δύσης και τη μεταφυσική της Ανατολής

«Παράλληλα με τις ανωτέρω εκδηλώσεις (σ.σ. αναφορά στα ρεύματα του νεοκλασικισμού και του εκλεκτικισμού), έγινε μια προσπάθεια δημιουργίας νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής με βάση τη λαϊκή τέχνη, χωρίς βαθύτερη επίγνωση και κατανόηση των στοιχείων εκείνων που θα μπορούσαν πραγματικά να δώσουν ελληνικό χαρακτήρα στη σύγχρονη αρχιτεκτονική μας, αλλά από εξωτερικό ρωμαντισμό εμπνευσμένο από την γραφικότητα μορφών πραγματικά ωραίων, που ήταν όμως λύσεις ενός προβλήματος και έκφραση μιας ζωής διαφορετικής από τη σημερινή δική μας. Ό,τι διακρίνει τη Λαϊκή Τέχνη είναι έλλειψη επιτηδεύσεως, η απόλυτη αρμονία μεταξύ ζωής και αρχιτεκτονικής μορφής, ένας απλός ορθολογισμός, ο οποίος οδηγεί σε απλές και έξυπνες λύσεις πλουτισμένες με ποίηση εμπνευσμένη από τη ζωντανή αίσθηση και αγάπη της φύσεως. Ενιαίος ρυθμός ζωής που έχει ως αντίκρυσμα την ισορροπία και την ενότητα του αρχιτεκτονικού έργου. Και μόνον όταν υπάρχει κοινωνικός ρυθμός, μία αρχιτεκτονική αρτιότης και ισορροπία μπορεί να πραγματοποιηθή».

Απόσπασμα από κείμενο του 1933 υπό τον τίτλο «Τα Νέα Σχολεία της Ελλάδος».

Ο Καραντινός το 1933

«Από την αναδρομή στο παρελθόν, την μελέτη της ζωής και των μέχρι σήμερον καλλιτεχνικών πραγματοποιήσεων των λαών της Μεσογείου και ιδιαίτερα στην Αρχιτεκτονική και στην Πολεοδομία, θα είναι δυνατόν να καθορίσουμε τους παράγοντες εκείνους που επέδρασαν και επιδρούν αποφασιστικά στην διαμόρφωση της Μεσογειακής Αρχιτεκτονικής.

Η έρευνα αυτή έχει μεγάλη σημασία, γιατί η γνώση των αρχιτεκτονικών πραγματοποιήσεων που επετεύχθησαν μέσα στον ίδιο χώρο, στο ίδιο κλίμα, αλλά σε άλλες ιστορικές εποχές, θα μας βοηθήση στη διαμόρφωση και της σύγχρονης Αρχιτεκτονικής η οποία με το διεθνιστικό της πνεύμα και τα πολλά κοινά στοιχεία που χρησιμοποιεί φθάνει πολλές φορές σε μια μονότονη ομοιομορφία, σε έναν επικίνδυνο για τη ζωντάνια και την εξέλιξή της φορμαλισμό. Ακόμα είναι ωφέλιμη γιατί θα μας διδάξη να θεμελιώσουμε τη σύγχρονη Αρχιτεκτονική δημιουργία σε παράγοντες αληθινούς, ουσιαστικούς, αναμφισβήτητους και όχι σε αυθαίρετες αισθητικές θεωρίες που από αρρωστημένο ρωμαντισμό και αδυναμία αντιμετώπισης των συγχρόνων προβλημάτων τρέφουν ωρισμένες εκδηλώσεις βασισμένες σε νεκρά κατάλοιπα περασμένων εποχών ή απομιμήσεις λαϊκών εκφράσεων και μορφών.

[…]

Στη Μεσόγειο, το κλίμα, το φως, η μορφή του εδάφους, η θάλασσα, δυνάμεις και στοιχεία της φύσης τόσο διάφορα από εκείνα των βορείων χωρών, επιδρούν και καθορίζουν ένα διαφορετικό τρόπο ζωής και φυσικά μια ανάλογη διαμόρφωση του Αρχιτεκτονικού χώρου.

[…]

Στη Μεσόγειο που αποτελεί το κέντρο των διασταυρώσεων μεγάλων πολιτισμών και ιδιαίτερα νομίζω στην Ελλάδα, συνταιριάζονται κατά τον πιο ισορροπημένο τρόπο ο ορθολογισμός, η ενεργητικότητα και η επιστημοσύνη της Ευρώπης με το θρησκευτικό πνεύμα της Ανατολής».

Αποσπάσματα από εισήγηση (τίτλος της, «Κύρια χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής στη Μεσόγειο και ιδιαίτερα στην Ελλάδα») στο Α’ Αρχιτεκτονικόν Συνέδριον των χωρών της Ανατολικής Μεσογείου (Αθήνα, 20-30 Μαΐου 1954).

Ο Καραντινός το 1954

«Ελληνική Αρχιτεκτονική θα δημιουργηθεί μόνο όταν κάνουμε αληθινή αρχιτεκτονική, δηλαδή αντιμετωπίσουμε και μεις όπως ο λαϊκός τεχνίτης τις ανάγκες της ζωής μας, με την απλότητα και ειλικρίνεια του υγιούς ανθρώπου. Δεν μιμηθούμε τα έργα του, αλλά ακολουθήσουμε το παράδειγμά του. Ο χαρακτήρας και η ελληνικότητα δεν βγαίνει εκ των έξω, δεν επιβάλλεται. Δημιουργείται από την επίγνωση των παραγόντων εκείνων που επιδρούν ουσιαστικά στη διαμόρφωση του αρχιτεκτονικού έργου και το διαφοροποιούν μέσα στο γενικώτερο κλίμα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής».

Απόσπασμα από άρθρο στην εφημερίδα «Η Φιλολογική Βραδυνή» υπό τον τίτλο «Πώς θα μπορούσε να υπάρξει νεοελληνική αρχιτεκτονική» (30 Ιουνίου 1954).

«Από τα πρώτα σπουδαστικά μου χρόνια […] πλησίασα τους απλούς ανθρώπους, γνώρισα τα έργα τους. […] Κι’ επειδή πολλά λέγονται στον τόπο μας για παράδοση και χαρακτήρα ελληνικό κι’ έχουν γίνει πολλές παρεξηγήσεις γύρω στο θέμα αυτό, πρέπει να τονίσουμε ότι αληθινή παράδοση δημιουργείται με τον συνεχή προβληματισμό και τον αδιάκοπο αγώνα ανανέωσης που είναι η ζωή, ο μόχθος και η ευτυχία του ανθρώπου. […] Όσο για παράδοση και χαρακτήρα ελληνικό, ας προσπαθήσουμε να αξιοποιήσουμε την εμπειρία των περασμένων κατανοώντας την αξία τους και το βαθύτερο νόημά τους».

Απόσπασμα από το «1ο Τετράδιο» (χειρόγραφο τεύχος με πιθανή χρονολόγηση μετά το 1962).

Οι ανωτέρω τοποθετήσεις ανήκουν στον Πάτροκλο Καραντινό, σημαίνουσα φυσιογνωμία στα αρχιτεκτονικά πράγματα της χώρας μας κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα.

Ο  Καραντινός, μια προσωπικότητα διεθνούς ακτινοβολίας, επηρέασε καθοριστικά την αρχιτεκτονική κουλτούρα στην Ελλάδα, καθώς υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής και αντιπροσωπευτική μορφή του λεγόμενου μοντέρνου κινήματος, με έργα που αποπνέουν έναν ιδιαίτερο, δημιουργικό αναστοχασμό.

Ο Καραντινός, μαθητής του Δημήτρη Πικιώνη στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, υπήρξε ο δημιουργός πολλών σχολικών κτιρίων, των Αρχαιολογικών Μουσείων Θεσσαλονίκης και Ηρακλείου, καθώς και κτιριακών μονάδων του ΑΠΘ, στο οποίο μάλιστα δίδαξε ως καθηγητής Αρχιτεκτονικής.

Ο κεφαλληνιακής καταγωγής Πάτροκλος Καραντινός (τέκνο του Νικολάου Καραντινού και της Αγγελικής Γερολυμάτου) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 10 Απριλίου 1903 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 4 Δεκεμβρίου 1976.

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, αυτοπροσωπογραφία του Πάτροκλου Καραντινού.