Βασίλης Βασιλικός: Ζούμε σε μια χώρα όπου το αιτούμενο είναι να πεθάνεις για να γίνεις δρόμος

[…]

— Το περίεργο στη «Λύρα Ελληνική», στη δική σας δηλαδή ανθολογία, είναι ότι η κατανομή των ποιητών γίνεται αλφαβητικά και όχι χρονολογικά…

Ακριβώς. Είναι μια ποιητική ανθολογία χωρίς ημερομηνία γέννησης των ποιητών και χωρίς —το φρικτότερο— την ημερομηνία του θανάτου. Άλλωστε πολλοί ζουν ακόμα. Φαντάζεστε τι κακόγουστο είναι μετά τη χρονολογία γέννησης να ακολουθεί μια παύλα κι ένα κενό; Αυτή η παύλα και το κενό είναι σαν να σου υπενθυμίζει ότι «θα πεθάνεις κι εσύ κάποτε». Ό,τι χειρότερο… Μια παύλα που παραπέμπει σε κάποια χρονολογία θανάτου.

— Σας τρομάζει ο θάνατος;

Με τρομάζει ο τρόπος που τον αντιμετωπίζουμε όλοι εμείς. Ο θάνατος υπάρχει, το κακό είναι ότι ζούμε οι περισσότεροι σαν να πιστεύουμε ότι το πιο σημαντικό αυτού που λέμε ζωή είναι ο θάνατος.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 29.8.1993, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

— Πώς εξηγείτε το ότι οι περισσότεροι απ’ αυτούς που περιέχετε στην ανθολογία σας έγιναν γνωστοί, αναγνωρίστηκε η αξία τους, μετά θάνατον;

Σ’ ένα ποίημά του ο Βλαχογιάννης μιλάει για μια πεσμένη κολόνα: «Μα κανείς πριν πέσει κάτω», λέει, «σωστό το μέτρο του να δείξει δεν μπορεί». Όταν ήμουν μικρός διάβασα αυτόν τον στίχο και ρώτησα τον καθηγητή: «Γιατί, κύριε καθηγητά, κανείς το μέτρο του να δείξει δεν μπορεί πριν πέσει κάτω;» Κι εκείνος μου απάντησε: «Γιατί οριζοντίως μετριέται κανείς πιο εύκολα απ’ ό,τι καθέτως». (γέλια)

— Τελικώς, ο θάνατος είναι ο μόνος που μπορεί να δικαιώσει το έργο ζωής;

Ο χρόνος θα έλεγα καλύτερα κι όχι ο θάνατος. Αν και από μικρός αυτό το θεωρούσα μεγάλο λάθος της κοινωνίας. Ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω γιατί ο άνθρωπος νεκρός ν’ αξίζει περισσότερο και να μη συμβαίνει τ’ αντίθετο.

— Με τα χρόνια δεν βρήκατε κάποια απάντηση σ’ αυτό σας το ερώτημα;

Κατάλαβα ότι ζω σε μια χώρα όπου το πτώμα λατρεύεται περισσότερο σε σχέση με το σώμα.

— Τι εννοείτε;

Ολόκληρος ο πολιτισμός μας είναι βασισμένος σ’ ένα είδος πτωματολογίας. Είναι αμαρτία να πεις στον διπλανό σου «αξίζεις», και να του το πεις όσο ζει, να το χαρεί ο άνθρωπος. Ακόμα και σήμερα έχουμε ανάμεσά μας κορυφές πνευματικές και τις περιφρονούμε ή τις βρίζουμε χωρίς αιδώ. Αυτό το θεωρώ αμαρτία…

— Πέστε μου μια τέτοια αμαρτία… Ένα παράδειγμα κορυφής πνευματικής που ζει αλλά δεν βασιλεύει.

Το πιο χτυπητό: ο Θεοδωράκης! Μόνον ύβρεις εισπράττει.

— Μήπως τέτοιοι άνθρωποι με τις επιλογές τους σε καθημερινή βάση δημιουργούν μια άλλη εικόνα απ’ αυτήν που αποπνέει το έργο τους;

Πιστεύω ότι ο δημιουργός και το έργο του είναι ένα και το αυτό. Ο τρόπος συμπεριφοράς του Μίκη μέσα στη ζωή, στις καθημερινές επιλογές του, είναι η παρτιτούρα της ιδιοφυΐας του. Εν τούτοις εισπράττει μόνο διαμαρτυρία και φθόνο. Κι αν πας στο εξωτερικό, οι μόνοι Έλληνες που ξέρουν οι ξένοι είναι η Μελίνα και ο Μίκης. Κανέναν άλλον! Κι από πολιτικά πρόσωπα μόνο τον Παναγούλη — κι αυτόν χάρη στη Φαλάτσι. Ζούμε σε μια χώρα όπου το αιτούμενο είναι να πεθάνεις για να γίνεις δρόμος. Τιμούμε τους νεκρούς κι αγνοούμε τους ζωντανούς. Αυτή τη στιγμή ζει ανάμεσά μας ένας μεγάλος ποιητής: ο Μίλτος ο Σαχτούρης. Ποιος τον ξέρει; Πέρα από μερικές αναφορές που γίνονται γι’ αυτόν σε ειδικά έντυπα, τον αγνοούν οι πάντες. Ανάμεσά μας δηλαδή ζει ένας άνθρωπος που αν πεθάνει «θα μας κάνει πιο φτωχούς». «Ένας μεγάλος ποιητής έφυγε» θα λέμε όλοι αν φύγει κάποια στιγμή και θα κάνουμε τους λυπημένους, κι ας ήμασταν αδιάφοροι όσο ζούσε. Έτσι μάθαμε όμως: «Ο νεκρός δεδικαίωται». Αυτό με τρελαίνει… Μπρος σ’ αυτό το «ο νεκρός δεδικαίωται» επαναστατώ. Όχι, δεν νομίζω ότι δεδικαίωται· δεδικαίωται ο ζωντανός!

[…]

— Θέλετε να μου πείτε μια διαπίστωση που κάνατε ξαναδουλεύοντας συστηματικά το υλικό γι’ αυτήν την ανθολογία;

Δεν υπάρχει παρθενογένεση! Ο ένας ποιητής είναι γέννημα κάποιου άλλου, για να μην πω ποιήματα συγκεκριμένα είναι γεννήματα, συνέχειες άλλων ποιημάτων άλλων ποιητών.

— Δεν υπάρχει μια ρίζα;

Η ρίζα όλων είναι ο Παλαμάς. Χρησιμοποίησε όλες τις δυνατές εκφράσεις. Ήταν μεγάλος τεχνίτης. Τόσο μεγάλος που τα πιο ενδιαφέροντα πράγματα που έγιναν μετά, έγιναν κατ’ αντίθεση στον Παλαμά. Δηλαδή, εγώ θεωρώ τον Καβάφη ως την άρνηση του Παλαμά. Ο Καβάφης αντέδρασε σ’ αυτόν τον ρητορισμό, τον ρομαντισμό.

— Χωρίς την ύπαρξη του Παλαμά ίσως να μην υπήρχε ο Καβάφης;

Δεν ξέρω αν θα υπήρχε. Είμαι όμως σίγουρος ότι η ύπαρξη του Παλαμά τον βοήθησε να βρει πολύ πιο γρήγορα τον εαυτό του.

— Απ’ όλα αυτά τα ποιήματα που υπάρχουν στη «Λύρα Ελληνική» υπάρχει ένα που το έχετε διαβάσει περισσότερες φορές απ’ όλα τα υπόλοιπα;

Ναι… «Ο αγράμματος και η ωραία». Το ωραιότερο ίσως ποίημα του Ελύτη! Ίσως και της νεότερης ελληνικής ποίησης!

[…]

— Ποιοι απ’ αυτούς που συγκατοικούν μέσα στη «Λύρα Ελληνική» δεν θα άντεχαν ο ένας τον άλλον;

Ο Πορφύρας τον Καρυωτάκη, για παράδειγμα! (γέλια)  Ο ένας σύχναζε σε ταβέρνες κι ο άλλος στα καταγώγια της ψυχής του. Αυτός που θα άντεχε όλους τους υπολοίπους, μηδενός εξαιρουμένου, θα ήταν ο Παλαμάς.

— Γιατί;

Ο Παλαμάς είχε μια άπλα ψυχής. Ήξερε το μέγεθός του και δεν ένιωθε εκτοπισμένος απ’ τους άλλους. Και εξαιρετικά γενναιόδωρος. Ο Παλαμάς είχε αδικηθεί νομίζω.. Ίσως του έπρεπε μεγαλύτερη προσοχή. […]

— Σε τι διαφέρει ο «μεγάλος» ποιητής; Τι είναι αυτό που τον κάνει μεγάλο;

Ο μεγάλος ποιητής είναι το «μέντιουμ» ενός λαού: του λαού του. Ο Παλαμάς υπήρξε γκουρού. Γι’ αυτό και πεθαίνει στην Κατοχή. Όλοι οι μεγάλοι ποιητές πεθαίνουν σε «μεγάλη» ώρα. Ο Ρίτσος πεθαίνει λίγο πριν πέσει το Τείχος. Ο Νερούντα πεθαίνει τη στιγμή που ξεσπάει το πραξικόπημα στη Χιλή, για να μην το δει. Ο Λόρκα πεθαίνει λίγο πριν ξεσπάσει ο εμφύλιος. Ο Μαγιακόφσκι αυτοκτονεί πριν τον σταλινισμό. Ο μεγάλος ποιητής είναι δεμένος με τον λαό του. Θέλει, δεν θέλει! Και αυτή είναι η προφητική του σημασία.

*Αποσπάσματα από συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο Βασίλης Βασιλικός στον Θανάση Λάλα και στην εφημερίδα «Το Βήμα», με αφορμή την κυκλοφορία της ποιητικής ανθολογίας του που τιτλοφορείται «Λύρα Ελληνική». Το εκτενές κείμενο της ενδιαφέρουσας αυτής συνέντευξης είχε δημοσιευτεί στο φύλλο της 29ης Αυγούστου 1993.

Ο παγκοσμίου φήμης λογοτέχνης Βασίλης Βασιλικός γεννήθηκε στην Καβάλα στις 18 Νοεμβρίου 1934 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 30 Νοεμβρίου 2023.