Μαντώ Αραβαντινού: Η μεγάλη απουσία

Στις 10 Σεπτεμβρίου 1998 έφυγε από τη ζωή η Μαντώ Αραβαντινού, μια σημαντική κυρία των ελληνικών γραμμάτων, η οποία κατά τον Ευάγγελο Βενιζέλο «έζησε όλη της τη ζωή με πλήρη συνείδηση του κοσμοπολιτισμού και διετύπωσε ένα λόγο με ιδιαίτερη πάντοτε γοητεία».

Γεννημένη το 1926 (κατ’ άλλη εκδοχή, το 1923) στο Βόλο, η Μαντώ Αραβαντινού (Βασιλική Γκικοπούλου ήταν το πραγματικό της όνομα) φοίτησε στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ και στη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ.

Στα κατοπινά χρόνια εργάστηκε ως ξεναγός και έζησε επί μακρόν στο εξωτερικό. Στο Παρίσι δραστηριοποιήθηκε στους κύκλους της πρωτοποριακής ποίησης και συνδέθηκε με τους Νάνο Βαλαωρίτη και Ανδρέα Παγουλάτο.

Η Αραβαντινού, η οποία έτρεφε ιδιαίτερη αγάπη και θαυμασμό για τον Τζέιμς Τζόις και το έργο του, πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1962 με την ποιητική συλλογή Γραφή, Α’. Πολλά από τα ποιήματά της μεταφράστηκαν σε ξένες γλώσσες και δημοσιεύτηκαν σε γαλλικά, αγγλικά και γερμανικά περιοδικά.

Αξιόλογο θεωρείται ακόμα το δοκίμιό της «Μετα-Γραφή ή Εμπειρία Συνόρων» (1975), σημαντική δε η συμβολή της στις γνώσεις μας για τον Τζέιμς Τζόις με το κριτικό και μεταφραστικό έργο της (μεταξύ άλλων, μετέφρασε η ίδια τους «Δουβλινέζους» και εκπόνησε τη μελέτη «Τα ελληνικά του James Joyce»).

Σε ομιλία του αφιερωμένη στη Μαντώ Αραβαντινού, εκφωνηθείσα στο πλαίσιο εκδήλωσης των εκδόσεων Γαβριηλίδη το Νοέμβριο του 2014, ο λογοτέχνης, επιμελητής εκδόσεων και μεταφραστής Θεοδόσης Βολκώφ είχε αναφέρει, μεταξύ πολλών άλλων, τα ακόλουθα (πηγή: περιοδικό τέχνης & λόγου «Νησίδες», τεύχος 20, χειμώνας 2019-2020):

Το ποιητικό σώμα της Αραβαντινού εγγράφεται στην καρδιά του ελληνικού μοντερνισμού και εκτείνεται σε επτά βιβλία που επιγράφονται όλα «Γραφές Α» έως «Ζ». Η ταυτότητα των τίτλων υπογραμμίζει και τρόπον τινά διακηρύσσει την ισχυρή ενότητα που χαρακτηρίζει το σύνολο του έργου της από το πρώτο κιόλας ποιητικό της βιβλίο μέχρι το τελευταίο, που έμεινε ανολοκλήρωτο. Δείχνει ακόμα πως η ποιήτρια είχε πλήρη συνείδηση της ενότητας αυτής και πως δεν θέλησε απ’ τη στιγμή που βρήκε τη φωνή της να παρεκκλίνει από τον κεντρικό της άξονα και τον βασικό της τόνο και τρόπο ούτε στο ελάχιστο. Από μιαν άποψη, η Μαντώ Αραβαντινού σε όλη της την ποιητική ζωή δεν έγραφε παρά ένα και μόνο βιβλίο, αφήνοντας πίσω της ένα corpus συμπαγές και περιεκτικό.

Ό,τι συμβαίνει στην ποίησή της συμβαίνει υπό τη μορφή ενός ιδιότυπου εσωτερικού μονολόγου. Ο ποιητικός χώρος, μολονότι έμπλεος αντικειμένων, μοιάζει περίκλειστος, ενώ το «εγώ» δεσπόζει απ’ άκρου εις άκρον. Έχουμε να κάνουμε με μια ποίηση που δεν φοβάται να χρησιμοποιεί, και μάλιστα κατά κόρον, το πρώτο πρόσωπο, χωρίς ωστόσο να καταλήγει αυτιστική, διότι το «εγώ» εκείνο βρίσκεται διαρκώς σε αναζήτηση και πορεία· πρόκειται για συνθήκη που το αναγκάζει να βγαίνει έξω από τα όριά του και να επιζητά τα αντικείμενα, τα οποία έλκει και καλεί με απαραμείωτη ένταση, βρίσκοντας νόημα και ταυτότητα μόνο στον βαθμό που μπορεί να συναντηθεί μαζί τους.

Αυτή η ποίηση λοιπόν, που σε μια πρώτη ανάγνωση δείχνει τόσο στατική, είναι όλη μια κίνηση. Η ψευδαίσθηση δε της στατικότητάς της οφείλεται στο ότι η κίνηση τούτη, όπως ακριβώς και η στιχηρή αφήγησή της, δεν είναι γραμμική, αλλά πραγματώνεται σπειροειδώς και σε ομόκεντρους κύκλους. Στεκόμαστε σε ένα σταθερό σημείο εντός ενός χώρου ερμητικά κλειστού, και όμως διαπιστώνουμε αίφνης ένα απρόσμενο άνοιγμα και μια διαπλάτυνση των οριζόντων.

Θα πρέπει να ψάξουμε πολύ σε ολόκληρη τη γραμματεία μας και πάλι είναι εξαιρετικά αμφίβολο το αν θα βρούμε γραφή που να πλησιάζει αυτόν τον τόσο «αντιλυρικό» στην πρώτη του ανάγνωση λυρισμό. Δεν θα συναντήσουμε φερ’ ειπείν μέτρο και ρίμα, παρομοιώσεις και παρηχήσεις, κοντολογίς κανένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά ή τα συνήθη ποικίλματα του στίχου. Ο λυρισμός της Αραβαντινού είναι ο λυρισμός της αυστηρής διάνοιας, ένας μαθηματικός, ένας αλγεβρικός και γεωμετρικός λυρισμός, που απέχει εμπροθέτως πολλούς παρασάγγες κι απ’ την ελαχιστότατη υποψία ενός ύφους κεκοσμημένου και ανθηρού. Λες και ολόκληρο το συναίσθημα έχει μετατεθεί πλήρως στον λόγο, η Μαντώ Αραβαντινού —για να θυμηθούμε τον περίφημο στίχο του Ρίλκε— «καρδιοχτυπά με το κεφάλι».

Αν υπάρχει γραφή που να αξίζει το κατηγόρημα της δωρικότητας, αυτή είναι η δική της. Η μεν φράση ουδέποτε ποιητικίζει, ο δε συναισθηματισμός λείπει παντελώς. Και εδώ, η πρώτη επαφή με τον λόγο της ποιήτριας μπορεί να οδηγήσει σε παρανοήσεις. Η γλώσσα φαίνεται σχεδόν ξύλινη — ξερή, στεγνή και σκληρή. Εντούτοις, πίσω και κάτω απ’ το παγερό κατά κάποιον τρόπο περίβλημα υποβόσκει και υποφώσκει η γνήσια συγκίνηση. Και όχι απλώς η συγκίνηση, αλλά ο ίδιος ο πόνος του πνεύματος, βαθύς και ακατάπαυστος, που αρδεύει τελικά και την κάθε της λέξη. Ο λόγος —άλλοτε παρατακτικός, άλλοτε συγκοπτόμενος, άλλοτε πιο μακροπερίοδος, άλλοτε σχεδόν παραληρηματικός και άλλοτε ανεπτυγμένος με την αυστηρότητα και τη συνέπεια γεωμετρικού θεωρήματος— υπογραμμίζει την απώλεια που βρίσκεται στο κέντρο της ύπαρξης, τη μεγάλη απουσία ή, για να χρησιμοποιήσουμε τις λέξεις της ποιήτριας, τον «Μεγάλο Απόντα».