Όταν η CIA προσπαθούσε να διαμορφώσει αντικομμουνιστική διανόηση και στην Ελλάδα

Η ιστορία είναι σχετικά γνωστή. Άλλωστε, η αποκάλυψή της το 1966-1967 υπήρξε ένα μεγάλο σκάνδαλο στις ίδιες τις ΗΠΑ. Αφορούσε τον τρόπο που η CIA οργάνωσε και σταθερά χρηματοδότησε το Congress for Cultural Freedom (CCF), το Συνέδριο για την Πολιτισμική Ελευθερία, έναν οργανισμό που προσπάθησε να προωθήσει την αντικομμουνιστική διανόηση, σε μια εκδοχή όπου ο αντι-ολοκληρωτισμός συνδυαζόταν με την υπεράσπιση μιας εκδοχής «κριτικής σκεψης», του εικαστικού μοντερνισμού και του πολιτικο-οικονομικού εκσυγχρονισμού. Σε μεγάλο βαθμό αναλογούσε στην αντίστοιχη αμερικανική προσπάθεια στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου να διαμορφωθεί μια αντικομμουνιστική Αριστερά, που κυρίως οδήγησε στην ενίσχυση των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων αλλά και των μη κομμουνιστικών σωματείων.

Το CCF έκανε μια μεγάλη προσπάθεια να μπορέσει να αποκτήσει ένα πάτημα και στην Ελλάδα, χωρίς ωστόσο ποτέ να έχει την ευρεία απήχηση που απέκτησε σε άλλες χώρες. Όμως, ακόμη και έτσι έπαιξε έναν ρόλο στις πολιτικές γύρω από τη διανόηση στις δεκαετίες του 1950 και 1960, στοιχείο που καθιστά αναγκαία τη συστηματική καταγραφή αυτής της ιστορίας.

Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει το βιβλίο του Στρατή Μπουρνάζου, «Η ιστορία μιας ματαίωσης. Το CCF και ο πολιτιστικός Ψυχρός Πόλεμος», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αντίποδες. Το βιβλίο του Μπουρνάζου δεν είναι το μόνο που έχει σταθεί στην αμερικανική πολιτιστική διπλωματία της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου, καθώς είχε προηγηθεί το 2019 η μελέτη της Ζηνοβίας Λιαλούτη, «Ο “άλλος” Ψυχρός Πόλεμος. Η αμερικανική πολιτιστική διπλωματία στην Ελλάδα, 1953-1973» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), όμως είναι αυτό που κατεξοχήν εστιάζει στη σχετικά άγνωστη ιστορία της δράσης του CCF στην Ελλάδα.

Η αρχική φάση και η φιγούρα του Μανώλη Κόρακα

Ο Μπουρνάζος καταγράφει αναλυτικά το πώς διαμορφώθηκε το κλίμα του πολιτισμικού Ψυχρού Πολέμου και πώς μέσα σε αυτό προέκυψε η αναγκαιότητα να ενισχυθεί μια «αντιολοκληρωτική» διανόηση που να μην μένει στα κλασικά όρια του φιλελευθερισμού αλλά να διεκδικεί να είναι η αντικομμουνιστική Αριστερά. Επισημαίνει ότι αυτό συνδυάστηκε με τη μεγάλη μάχη για να περιοριστεί η επιρροή των κομμουνιστών στα δυτικοευρωπαϊκά συνδικάτα και στέκεται ιδιαίτερα στη φιγούρα του Ίρβινγκ Μπράουν, πρώην κομμουνιστή και μετέπειτα φανατικού αντικομμουνιστή που θα πρωταγωνιστήσει και στην ίδρυση Διεθνούς Συνομοσπονδίας των Ελεύθερων Συνδικάτων αλλά και στο CCF. Σε αυτή τη δράση θα συναντήσει τον Μανώλη Κόρακα, παλαιό μέλος του ΣΕΚΕ, από το οποίο αποχώρησε το 1924 για να εξελιχθεί σε στέλεχος του σοσιαλιστικού χώρου, με έντονο αντικομμουνιστικό στίγμα μετά τον Εμφύλιο.

Ο Κόρακας θα είναι για αρκετά χρόνια ο «άνθρωπος του CCF» στην Ελλάδα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του, κατά τον Μπουρνάζο, εξηγούν και τα όρια της οπτικής του, κυρίως γιατί παρότι συμφωνούσε με τη γενική γραμμή του αιτήματος μιας αντικομμουνιστικής σοσιαλιστικής Αριστεράς και διανόησης, εντούτοις ο φανατικός αντικομμουνισμός του μάλλον τον έφερνε πιο κοντά στην εθνικοφροσύνη.

Πάντως, ο Μπουρνάζος, που στηρίζεται σε συστηματική μελέτη αρχειακού υλικού, παρουσιάζει αναλυτικά τον τρόπο που έγινε προσπάθεια να στηθεί ένα δίκτυο του CCF στην Ελλάδα, τους ανθρώπους που ενεπλάκησαν σε αυτό, τον τρόπο που για ένα διάστημα προσεγγίστηκε η Νέα Εστία, τη σημασία του συνεδρίου του CCF στη Ρόδο το 1958, αλλά και το περιοδικό Διεθνής Ζωή που εξέδωσε ο Κόρακας σε μια προσπάθεια να προωθηθεί η ιδέα μιας αντικομμουνιστικής σοσιαλιστικής τοποθέτησης και διανόησης. Ο Μπουρνάζος υπογραμμίζει ταυτόχρονα και την αντίφαση που διαπερνά το δυναμικό το οποίο εμπλέκεται σε αυτή την προσπάθεια, καθώς από τη μια υπάρχουν φιγούρες που αναλογούν στο αίτημα της αντικομμουνιστικής αριστεράς και από την άλλη πρόσωπα στη σκέψη των οποίων κυριαρχεί κατεξοχήν μια αυταρχική εκδοχή αντικομμουνισμού της εθνικοφροσύνης. Χαρακτηριστική τέτοια φιγούρα είναι αυτή του Θεοφύλακτου Παπακωνσταντίνου, που από κομμουνιστής διανοούμενος του Μεσοπολέμου εξελίχτηκε σε σφοδρό αντικομμουνιστή και πολέμιο πρωτίστως των «συνοδοιπόρων» δηλαδή των μη κομμουνιστών διανοουμένων που όμως συστρατεύονται με την Αριστερά.

Όμως, ένα τέτοιο διανοητικό στίγμα ήταν προφανές ότι δεν μπορούσε να προωθήσει τους στόχους του CCF που ήταν να συσπειρωθεί η μη κομμουνιστική διανόηση σε μια εκδοχή που να μην σφραγίζεται από την δεξιά και την εθνικοφροσύνη. Αυτό εξηγεί και γιατί τελικά το 1963 το CCF θα επιλέξει να μη συνεχίσει τη συνεργασία του με τον Κόρακα, διακόπτοντας μάλιστα και τη χρηματοδότηση που του παρείχε μέχρι τότε.

Το περιοδικό «Εποχές»

Η επόμενη συνεργασία του CCF στην Ελλάδα έχει μεγάλη σημασία. Αφορά τη σχέση ανάμεσα στο CCF και το περιοδικό Εποχές. Ο Μπουρνάζος καταγράφει αναλυτικά και πώς ο Χρήστος Λαμπράκης οραματίστηκε το συγκεκριμένο περιοδικό και πώς ο Λέων Καραπαναγιώτης ήταν σε επαφή με στελέχη του CCF, όπως και την αρχική χρηματοδότηση που θα υπάρξει.

Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι δεν έχουμε να κάνουμε πια με τοπικούς εκπροσώπους του CCF σε μια χώρα. Αντιθέτως, οι Αμερικανοί εδώ συναντούν ένα εγχείρημα το οποίο ούτως ή άλλως προχωρούσε και αντιστοιχούσε σε μια συγκεκριμένη στρατηγική, που ως ορίζοντά της είχε τη διαμόρφωση μιας εκδοχής αστικής ηγεμονίας που να διαφοροποιείται όχι μόνο από την κομμουνιστική τοποθέτηση αλλά και από μια ορισμένη εκδοχή δεξιάς εθνικοφροσύνης.

Στην πραγματικότητα το όραμα του Χρήστου Λαμπράκη γύρω από τις Εποχές είναι να μπορέσει να διαμορφώσει μια νέα πολιτισμική ελίτ (φράση που χρησιμοποιεί ο ίδιος σε ένα σημείωμά του, που παραθέτει ο Μπουρνάζος) σε μια ελληνική κοινωνία που στη δεκαετία του 1960 αλλάζει ραγδαία. Γι’ αυτό τον λόγο παρότι οι Εποχές αποσκοπούν κατεξοχήν στην υποστήριξη της δυνατότητας να υπάρξει μια μη κομμουνιστική διανόηση που να μην αποπνέει συντηρητισμό και οπισθοδρόμηση – ας μην ξεχνάμε ότι έχει να αντιμετωπίσει την τεράστια πολιτιστική αίγλη της Αριστεράς και στα κατεξοχήν δυναμικά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας -, εντούτοις όχι μόνο δεν ακολουθούν τα στερεότυπα του μετεμφυλιακού εθνικόφρονος αντικομμουνισμού, αλλά μοιάζουν να κοιτάζουν και προς την Αριστερά.

Αυτό εξηγεί και το παράδοξο την ώρα που οι Εποχές ήταν το πιο υψηλού κύρος έντυπο που διεκδίκησε να αμφισβητήσει την ηγεμονία εντύπων όπως η Επιθεώρηση Τέχνης, άρα ήταν κοντά στον πυρήνα της στρατηγικής του CCF, η ηγεσία του τελευταίου δεν ήταν ιδιαίτερα ικανοποιημένη και γι’ αυτό και εδώ κάποια στιγμή η συνεργασία διακόπτεται.

Ο συγγραφέας του βιβλίου, Στρατής Μπουρνάζος

Ο Μπουρνάζος εξηγεί γιατί σε μεγάλο βαθμό αυτό αποτυπώνεται και την ιδιαίτερη δυναμική που έπαιρναν όχι μόνο οι Εποχές (ιδίως την αντιδεξιά τοποθέτηση μέσα στη φορτισμένη δεκαετία του 1960) αλλά συνολικότερα η διανόηση στην Ελλάδα σε εκείνη τη φάση. Μέσα στις ιδιαίτερες συνθήκες μιας συγκυρίας όπου το αυταρχικό και βαθιά συντηρητικό πλαίσιο του μετεμφυλιακού κράτους ολοένα και περισσότερο ερχόταν σε σύγκρουση με τις δυναμικές της κοινωνίας, πρωτίστως στο χώρο της νεολαίας, η συστράτευση σημαντικού μέρους της μη κομμουνιστικής διανόησης με το καθεστώς γινόταν ακόμη πιο δύσκολη και αντιθέτως διαμορφώνονταν όροι μιας συμπόρευσής της με διανοουμένους από την κομμουνιστική αριστερά, συμπόρευση που θα γίνει πολύ πιο έντονη από τη δικτατορία και μετά που θα σημάνει μια συνολικότερη μετατόπιση σε πιο κριτικές και ριζοσπαστικές τοποθετήσεις.

Αυτό σημαίνει ότι εάν τελικά «ματαιώθηκαν» οι όποιοι σχεδιασμοί του CCF για την Ελλάδα, αυτό δεν είχε να κάνει μόνο με τα όρια του αρχικού κύκλου συνεργατών του, αλλά και με το ότι από ένα σημείο και μετά μια ορισμένη εκδοχή αντικομμουνισμού είχε χάσει τη δυνατότητα να αποτελεί συνεκτικό στοιχείο μιας δυνάμει νέας ηγεμονίας. Αυτό εξηγεί και γιατί αιτήματα πολιτικού εκσυγχρονισμού μπορούσαν να συνυπάρχουν με αιτήματα κοινωνικού μετασχηματισμού, με έναν τρόπο που δύσκολα χωρούσε σε μια κλασική ψυχροπολεμική τοποθέτηση, στοιχείο που θα σφραγίσει το τοπίο της ελληνικής διανόησης για σημαντικό διάστημα, με πιο έντονη μορφή τον έντονο όχι μόνο πολιτικό αλλά και διανοητικό ριζοσπαστισμό της μεταπολίτευσης.

Όλα αυτά απλώς υπογραμμίζουν τη σημασία της μελέτης του Μπουρνάζου, καθώς καταδεικνύουν ότι το βιβλίο του ξεπερνά τα όρια της συζήτησης μιας σελίδας του πολιτιστικού Ψυχρού Πολέμου και συμβάλλει αποφασιστικά στη βαθύτερη κατανόηση των δυναμικών που διαπέρασαν την ελληνική διανόηση στην μεταπολεμική περίοδο.